Một số giải pháp nâng cao chất lượng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí cho người nghèo và người dễ tổn thương

Từ năm 1996 trở về trước, hoạt động dịch vụ pháp lý miễn phí phát triển gắn liền với hoạt động của luật sư và của các cơ quan tư pháp. Thực hiện ý kiến chỉ đạo của Ban Bí thư Trung ương Đảng[1], dưới sự chỉ đạo của Chính phủ, Bộ Tư pháp và Ban Tổ chức cán bộ Chính phủ (nay là Bộ Nội vụ) đã chủ động nghiên cứu, triển khai thí điểm thành lập các Trung tâm trợ giúp pháp lý của nhà nước tại Cần Thơ (7/1996) và Hà Tây (01/1997). Trên cơ sở kết quả bước đầu của việc triển khai Đề án thí điểm tại các địa phương, tại kỳ họp thứ 3 năm 1997 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII đã chỉ đạo định hướng triển khai công tác trợ giúp pháp lý theo hướng: “Tổ chức hình thức tư vấn pháp luật cho các cơ quan, tổ chức và nhân dân, tạo điều kiện cho người nghèo được hưởng dịch vụ tư vấn pháp luật miễn phí”. Ngày 06/9/1997, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 734/TTg về việc thành lập tổ chức trợ giúp pháp lý cho người nghèo và đối tượng chính sách. Từ khi thành lập từ ngày 06/9/1997 đến nay, trải qua 28 năm hình thành và phát triển, dịch vụ trợ giúp pháp lý qua các giai đoạn khác nhau: (1) Giai đoạn từ khi thành lập đến trước khi có Luật Trợ giúp pháp lý 2006; (2) Giai đoạn từ khi triển khai Luật Trợ giúp pháp lý đến khi đổi mới công tác trợ giúp pháp lý; (3) Giai đoạn từ khi đổi mới công tác trợ giúp pháp lý đến nay. Về cơ bản, sự phát triển của dịch vụ trợ giúp pháp lý qua mỗi giai đoạn phù hợp với trình độ phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và nhu cầu thực tiễn của người dân.

Hiện nay, có 23 văn bản quy phạm pháp luật^[2], tạo cơ sở pháp lý cho công tác trợ giúp pháp lý phát triển đồng bộ, thống nhất trên toàn quốc. Các quy định của pháp luật trợ giúp pháp lý đã điều chỉnh toàn diện các vấn đề về tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý như: vị trí, chức năng, nhiệm vụ, cơ cấu tổ chức của Trung tâm; các hình thức, lĩnh vực trợ giúp pháp lý; tiêu chuẩn của người thực hiện trợ giúp pháp lý; điều kiện, hình thức tham gia trợ giúp pháp lý; công tác phối hợp triển khai các nhiệm vụ về trợ giúp pháp lý và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức có liên quan trong công tác trợ giúp pháp lý… Cùng với đó, nội dung trợ giúp pháp lý được quy định đồng bộ trong các bộ luật, luật khác có liên quan như: Bộ luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính, Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam, Luật Trẻ em, Luật Người khuyết tật, Luật Phòng, chống bạo lực gia đình, Luật Tư pháp người chưa thành niên, Luật phòng, chống mua bán người... Các văn bản quy phạm pháp luật này đã quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành, góp phần nội luật hóa các cam kết quốc tế như: Công ước quốc tế về quyền trẻ em, Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị, Công ước quốc tế về quyền của người khuyết tật... Đồng thời, bằng việc triển khai hiệu quả nội dung trợ giúp pháp lý trong 03 chương trình mục tiêu quốc gia trong những năm qua[3], và tiếp tục ghi nhận trong 02 Chương trình mục tiêu quốc gia[4], hoạt động này đã góp phần vào công tác giảm nghèo bền vững và đảm bảo an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam. Bên cạnh đó, việc được xác định là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu cũng khẳng định vai trò của hoạt động trợ giúp pháp lý trong việc đảm bảo an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội, công cuộc cải cách tư pháp và xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Kết quả, từ năm 1997 đến nay, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý đã thực hiện được hơn 2,3 vụ việc trợ giúp pháp lý miễn phí cho hơn 2,4 triệu lượt người là người thuộc hộ nghèo, người có công với cách mạng, trẻ em, người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn và người được thuộc diện được trợ giúp pháp lý khác. Số lượng vụ việc có sự thay đổi, số lượng vụ việc tham gia tố tụng tăng, nhất là từ sau khi triển khai Đề án đổi mới với định hướng trọng tâm của công tác trợ giúp pháp lý là thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng^[5]. Số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng tăng đã góp phần khẳng định vị trí, vai trò của trợ giúp pháp lý trong công tác tư pháp nói chung và vai trò của trợ giúp viên pháp lý trong hoạt động tố tụng nói riêng. Nhiều vụ việc tham gia tố tụng đạt hiệu quả, được đánh giá thành công; nhiều vụ án được tuyên mức án nhẹ hơn hoặc chuyển tội danh hay thay đổi khung hình phạt thấp hơn so với mức đề nghị của Viện kiểm sát nhân dân, thậm chí có những vụ việc bị cáo được tuyên vô tội, qua đó bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý. Người thực hiện trợ giúp pháp lý khi bào chữa hoặc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý đã thể hiện tinh thần trách nhiệm cao, thực hiện đúng các quy định về tố tụng và các quy tắc đạo đức nghề nghiệp. Sự tham gia của người thực hiện trợ giúp pháp lý tại các cơ quan tiến hành tố tụng cũng góp phần giúp các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng điều tra, truy tố, xét xử khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Kết quả này được ghi nhận thông qua tỷ lệ vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng được đánh giá hiệu quả để xác định thành công ngày càng cao.

Với những kết quả này, ngày càng khẳng định trợ giúp pháp lý là

chính sách có ý nghĩa nhân văn sâu sắc trong các chính sách an sinh xã hội của

Đảng và Nhà nước, góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong

tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật. Bộ, ngành Tư pháp tiếp tục tập

trung hoàn thiện thể chế về trợ giúp pháp lý, thực hiện kiện toàn và ổn định tổ chức, hoạt động cho các Trung tâm trợ giúp pháp lý, Chi nhánh trợ giúp pháp lý; thực hiện tăng cường năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý, nhất là trợ giúp viên pháp lý nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng cao về trợ giúp pháp lý của người dân; phối hợp chặt chẽ với các bộ, ngành, địa phương, các tổ chức, đơn vị có liên quan trong việc nâng cao hiệu quả công tác trợ giúp pháp lý trong toàn quốc, nhất là công tác phối hợp trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng; tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số trong công tác trợ giúp pháp lý. Qua đó, vai trò, tính chuyên nghiệp của trợ giúp viên pháp lý ngày càng được khẳng định; số lượng và chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người nghèo, người có công và nhóm người yếu thế khác trong xã hội.

Trong thời gian tới, bối cảnh triển khai các Nghị quyết quan trọng của Đảng về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới (Nghị quyết số 27-NQ/TW), về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới (Nghị quyết số 66-NQ/TW) và chuyển đổi số quốc gia, đẩy mạnh cải cách tư pháp, cải cách bộ máy nhà nước, phân cấp, phân quyền và xây dựng mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, “hệ thống trợ giúp pháp lý Việt Nam và đội ngũ làm công tác này sẽ tiếp tục phát huy những kết quả đã đạt được, đoàn kết, phát triển mạnh mẽ, nâng cao chất lượng, thu hút sự tham gia của toàn xã hội trong việc giúp người dân ngày càng tiếp cận tốt hơn chính sách trợ giúp pháp lý nhân văn của Đảng và Nhà nước ta. Qua đó, góp phần củng cố niềm tin của Nhân dân vào công lý, lan tỏa văn hóa tuân thủ pháp luật, xứng đáng với kỳ vọng, sự tin tưởng của Đảng, Nhà nước và Nhân dân”[6], do đó cần tiếp tục khẳng định hoạt động trợ giúp pháp lý với vai trò là dịch vụ công thiết yếu; vị trí, vai trò của cơ quan, tổ chức trợ giúp pháp lý trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Lấy người thuộc diện được trợ giúp pháp lý làm trung tâm, làm mục đích phục vụ, với mục tiêu “không để ai bị bỏ lại phía sau”, nhất là người nghèo, người yếu thế, dễ tổn thương trong việc tiếp cận hoạt động trợ giúp pháp lý “từ sớm, từ xa”, có chất lượng và ngày càng chuyên nghiệp, hiện đại; phát huy vai trò của trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội. Tăng cường chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý qua đó góp phần “bảo đảm tố tụng tư pháp dân chủ, công bằng, văn minh, pháp quyền, hiện đại, nghiêm minh, dễ tiếp cận, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân”. Theo đó, theo tác giả cần tiếp tục nghiên cứu, triển khai các nhóm giải pháp, nhiệm vụ sau:

- Tiếp tục hoàn thiện thể chế theo hướng nghiên cứu diện người được trợ giúp pháp lý, phù hợp điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước, nghiên cứu sửa đổi, bổ sung về hình thức trợ giúp pháp lý, quy định mạng lưới các Trung tâm trợ giúp pháp lý, Chi nhánh trợ giúp pháp lý phù hợp với quy mô của các tỉnh đã được hợp nhất trên cơ sở đặc thù của công tác trợ giúp pháp lý (gắn kết, phối hợp thường xuyên, trực tiếp với các cơ quan tiến hành tố tụng, cơ quan có liên quan khác), người thực hiện trợ giúp pháp lý phù hợp với thực tiễn, yêu cầu tình hình mới và mô hình các cơ quan tư pháp địa phương; bổ sung quy định trách nhiệm phối hợp của các tổ chức, cá nhân khác trong hoạt động trợ giúp pháp lý; mở rộng quy định về điều kiện đăng ký tham gia hoạt động trợ giúp pháp lý, điều kiện cộng tác viên trợ giúp pháp lý và các nội dung khác cho phù hợp với thực tiễn sau khi thực hiện tổng kết Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017.

- Tiếp tục nâng cao năng lực của cơ quan có thẩm quyền về trợ giúp pháp lý ở Trung ương và địa phương; sắp xếp các Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước phù hợp theo chỉ đạo sắp xếp, kiện toàn các đơn vị sự nghiệp công lập và đáp ứng yêu cầu thực tiễn tương xứng với vai trò là tổ chức sự nghiệp cung cấp dịch vụ công thiết yếu.

- Xây dựng đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý chuyên nghiệp, có đầy đủ kiến thức và kỹ năng bảo đảm cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý có chất lượng; phát triển đội ngũ trợ giúp viên pháp lý, nhất là ở vùng sâu vùng xa, vùng có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn, bồi dưỡng đội ngũ này theo hướng chuyên sâu trong từng lĩnh vực. Đổi mới phương thức, tiêu chí đánh giá chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý.

- Nâng cao chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý nhằm đáp ứng kịp thời, chất lượng nhu cầu trợ giúp pháp lý của người dân. Tăng cường chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý thông qua việc tổ chức thẩm định, đánh giá chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý.

- Hiện đại hóa, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác trợ giúp pháp lý. Triển khai hiệu quả Dự án đầu tư công hệ thống thông tin trợ giúp pháp lý; đẩy mạnh ứng dụng thử nghiệm trí tuệ nhân tạo trong công tác về trợ giúp pháp lý nói chung và trong cung cấp thông tin về trợ giúp pháp lý cho người dân nói riêng, sử dụng 100% trí tuệ nhân tạo trong hoạt động tư vấn pháp luật đơn giản cho người dân. Tăng cường kết nối, chia sẻ cơ sở dữ liệu trợ giúp pháp lý với cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, cơ sở dữ liệu của các cơ quan tiến hành tố tụng và cơ sở dữ liệu chuyên ngành của các Bộ, ngành, cơ quan có liên quan theo quy định của pháp luật. Đẩy mạnh thực hiện thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý trên môi trường điện tử, 100% thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý có thể thực hiện trực tuyến toàn trình trên Cổng dịch vụ công quốc gia.

- Phát huy vai trò trợ giúp pháp lý với các lĩnh vực khác trong thực hiện các chương trình mục tiêu quốc gia, chính sách an sinh xã hội giúp người được trợ giúp pháp lý hưởng các chế độ, chính sách, ưu đãi của Nhà nước kịp thời, đồng bộ, hiệu quả. Tiếp tục truyền thông hiệu quả, phù hợp với từng nhóm đối tượng, từng vùng, miền; nâng cao kiến thức, hiểu biết về trợ giúp pháp lý của đội ngũ cán bộ cơ sở, người có uy tín trong cộng đồng trong việc hỗ trợ người dân tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý.

- Đa dạng hóa nguồn lực tham gia công tác trợ giúp pháp lý. Phát huy, nâng cao vai trò Hội đồng phối hợp phổ biến giáo dục pháp luật, chủ động phối hợp để đáp ứng nhu cầu trợ giúp pháp lý phát sinh thông qua các hoạt động của cơ quan tiến hành tố tụng và các cơ quan, tổ chức khác. Nghiên cứu cơ chế thu hút mạnh mẽ tổ chức, cá nhân, nhất là luật sư, luật gia có nhiều kinh nghiệm, năng lực tham gia thực hiện trợ giúp pháp lý. Có chế độ khuyến khích, khen thưởng, vinh danh người thực hiện trợ giúp pháp lý và các cá nhân, tổ chức có đóng góp tích cực vào hoạt động trợ giúp pháp lý.

Thanh Trịnh,
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý

---