Chung tay vì quyền lợi người yếu thế: Đẩy mạnh công tác phối hợp trong hoạt động trợ giúp pháp lý

1. Trách nhiệm của Ủy ban nhân dân cấp xã trong triển khai hoạt động trợ giúp pháp lý

a. Quy định hiện hành về trách nhiệm của Ủy ban nhân dân cấp xã trong hoạt động trợ giúp pháp lý

Hiện nay, trách nhiệm cụ thể của Ủy ban dân dân cấp xã trong hoạt động trợ giúp pháp lý chưa được quy định cụ thể trong luật. Tuy nhiên, Điều 42 Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 quy định “Trong quá trình xử lý, giải quyết vụ việc liên quan đến công dân, nếu công dân thuộc diện người được TGPL, cơ quan nhà nước có trách nhiệm giải thích quyền được trợ giúp pháp lý và giới thiệu đến tổ chức thực hiện TGPL”. Hướng dẫn cụ thể quy định này, Điều 12 của Thông tư số 03/2021/TT-BTP sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 08/2017/TT-BTP ngày 15/11/2017 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp quy định chi tiết một số điều của Luật TGPL và hướng dẫn giấy tờ trong hoạt động TGPL; Thông tư số 12/2018/TT-BTP ngày 28/8/2018 của Bộ trưởng Bộ Tư pháp hướng dẫn một số hoạt động nghiệp vụ TGPL và quản lý chất lượng vụ việc TGPL quy định trong quá trình thực hiện nhiệm vụ liên quan đến công dân, UBND cấp xã có trách nhiệm giải thích quyền được trợ giúp pháp lý và giới thiệu đến Trung tâm, ngoài ra UBND cấp xã còn có trách nhiệm giới thiệu những người thuộc diện được TGPL khi họ tham gia tố tụng với tư cách là người tố giác, kiến nghị khởi tố, người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố hoặc là đương sự trước khi cơ quan tiến hành tố tụng thụ lý vụ án, khởi tố vụ án, khởi tố bị can, xác định tư cách người tham gia tố tụng. Do UBND cấp xã là cơ quan nhà nước gần nhất nên trong nhiều trường hợp, UBND cấp xã là cơ quan đầu tiên người dân tìm đến khi có tranh chấp, mâu thuẫn, bị xâm phạm quyền hoặc gặp vấn đề pháp lý. Việc UBND cấp xã giải thích đầy đủ quyền được TGPL giúp người dân chủ động hơn trong việc yêu cầu TGPL, đặc biệt đối với vùng sâu, vùng xa, nơi người dân còn hạn chế về thông tin và khả năng tiếp cận hệ thống pháp luật.

Bên cạnh việc thực hiện trách nhiệm theo luật định, thời gian qua, UBND cấp xã còn phối hợp với Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước trong việc thực hiện các hội nghị truyền thông tăng cường khả năng tiếp cận trợ giúp pháp lý cho người dân, hội nghị tập huấn nâng cao năng lực trợ giúp pháp lý cho cán bộ nòng cốt ở cơ sở,… qua đó góp phần gia tăng nhận thức cộng đồng về quyền được trợ giúp pháp lý, đồng thời thúc đẩy sự gắn kết giữa chính quyền cơ sở và hệ thống trợ giúp pháp lý nhà nước.

b. Hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm của Ủy ban nhân dân cấp xã

Theo Nghị quyết số 105/2025/UBTVQH15 ngày 26/9/2025 của Ủy ban thường vụ Quốc hội về Chương trình lập pháp năm 2026, dự kiến Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Luật TGPL sẽ được trình Quốc hội xem xét, thông qua tại Kỳ họp thứ nhất, Quốc hội khóa XVI (tháng 4/2026). Hiện nay, Bộ Tư pháp (Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý đang lấy ý kiến các Bộ, ngàng Trung ương liên quan và địa phương để hoàn thiện hồ sơ xây dựng Luật sửa đổi, bổ sung Luật Trợ giúp pháp lý. Trong bối cảnh đẩy mạnh phân cấp, phân quyền và triển khai mô hình chính quyền địa phương hai cấp, hợp nhất tỉnh, hợp nhất xã, Dự thảo Luật bổ sung quy định về trách nhiệm của UBND cấp xã trong hoạt động trợ giúp pháp lý. Trách nhiệm này đang được quy định rải rác tại các văn bản dưới luật nên cần được tổng hợp và luật hóa tại Luật trợ giúp pháp lý để bảo đảm thống nhất và nâng tầm hiệu lực pháp lý, phù hợp với vị trí, vai trò quan trọng của UBND cấp xã hiện nay trong bộ máy chính quyền địa phương 2 cấp, góp phần nâng cao hiệu quả tiếp cận công lý cho người dân tại cơ sở. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện nay, sau khi sắp xếp đơn vị hành chính, bộ máy được tinh gọn hơn, song với địa bàn rộng và khối lượng công việc tăng (như tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo, giải quyết thủ tục hành chính, triển khai chuyển đổi số, đi cơ sở,...) đã gây áp lực rất lớn đối với đội ngũ cán bộ, công chức cấp xã. Do đó, cần nghiên cứu, đánh giá để quy định cho phù hợp các quyền và nghĩa vụ về trợ giúp pháp lý của UBND cấp xã theo hướng phát huy rõ hơn vai trò “cầu nối” tại cơ sở mà không gây quá tải cho bộ máy đang chịu sức ép lớn, ví dụ như niêm yết Bảng thông tin về trợ giúp pháp lý tại trụ sở, phòng tiếp dân của UBND xã; giới thiệu, tuyên truyền cho người dân về chính sách trợ giúp pháp lý của Nhà nước khi họ gặp vướng mắc pháp luật; phối hợp với Trung tâm Trợ giúp pháp lý địa phương để tổ chức các hoạt động truyền thông, tư vấn pháp luật phù hợp với nhu cầu thực tế của người dân.,…

2. Kết luận

Công tác phối hợp của chính quyền cấp xã góp phần không nhỏ đối với hiệu quả hoạt động TGPL. Đây là cầu nối quan trọng, góp phần đưa dịch vụ pháp lý miễn phí đến gần với người dân, đặc biệt tại các vùng sâu, vùng xa, nơi nhu cầu trợ giúp pháp lý là rất lớn nhưng khả năng tiếp cận lại hạn chế. Tuy nhiên, trong bối cảnh thể chế đang thay đổi mạnh mẽ, mô hình chính quyền địa phương được tổ chức lại, yêu cầu hoàn thiện pháp luật về TGPL đặt ra cấp thiết hơn bao giờ hết. Việc bổ sung, luật hóa trách nhiệm của UBND cấp xã sẽ tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho giai đoạn phát triển mới của hệ thống TGPL, hướng tới mục tiêu chung tay bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người yếu thế, đóng góp vào tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Nguyễn Phan Thuỳ Linh, Phòng Quản lý trợ giúp pháp lý,
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý