Nâng tầm vai trò của cộng tác viên trợ giúp pháp lý: Bước chuyển quan trọng trong dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý

Từ “lực lượng hỗ trợ” đến chủ thể thực hiện TGPL chuyên nghiệp

Theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, cộng tác viên TGPL chỉ được huy động tại vùng có điều kiện kinh tế – xã hội đặc biệt khó khăn, và chỉ tư vấn pháp luật tại địa phương. Đối tượng có thể trở thành cộng tác viên là một số chức danh nghề nghiệp đã về hưu (trợ giúp viên pháp lý; thẩm phán, thẩm tra viên ngành Tòa án; kiểm sát viên, kiểm tra viên ngành kiểm sát; điều tra viên; chấp hành viên, thẩm tra viên thi hành án dân sự; chuyên viên làm công tác pháp luật tại các cơ quan nhà nước). Những người này cần có phẩm chất đạo đức tốt, có sức khỏe và mong muốn tham gia hoạt động TGPL. Trong thực tiễn, đội ngũ cộng tác viên đã góp phần hỗ trợ Trung tâm TGPL nhà nước, nhất là ở những địa bàn trợ giúp viên pháp lý chưa thể thường trực.

Tuy nhiên, cùng với yêu cầu ngày càng cao về bảo đảm quyền con người, quyền tiếp cận công lý, đặc biệt trong bối cảnh cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế sâu rộng, mô hình cộng tác viên với tiêu chuẩn chưa tương đồng so với trợ giúp viên pháp lý và chỉ giới hạn việc đăng ký làm cộng tác viên TGPL tại vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn đã phần nào làm thu hẹp khả năng xã hội hóa hoạt động trợ giúp pháp lý, chưa khai thác và huy động đầy đủ các nguồn lực pháp lý trong xã hội để tham gia bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân.

Dự thảo Luật: Nâng cao tiêu chuẩn, điều kiện cộng tác viên TGPL

Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật TGPL đã có bước thay đổi đáng chú ý khi quy định tiêu chuẩn, điều kiện cấp thẻ cộng tác viên TGPL theo hướng tương đương với trợ giúp viên pháp lý. Theo đó, cộng tác viên TGPL phải đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn về phẩm chất đạo đức, trình độ cử nhân luật trở lên, đã được đào tạo nghề luật sư hoặc được miễn đào tạo nghề luật sư, có sức khỏe bảo đảm thực hiện TGPL và không thuộc một trong các trường hợp bị cấm, hạn chế tương tự như đối với trợ giúp viên pháp lý (là các trường hợp: đang bị áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc, cơ sở giáo dục bắt buộc; đang bị truy cứu trách nhiệm hình sự; đã bị kết án mà chưa được xóa án tích về tội phạm do vô ý hoặc tội phạm ít nghiêm trọng do cố ý; đã bị kết án về tội phạm nghiêm trọng do cố ý, tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng do cố ý kể cả trường hợp đã được xóa án tích).

So với quy định hiện hành, đây là sự thay đổi mang tính căn bản. Cộng tác viên TGPL không còn được xác định chủ yếu là những người đã nghỉ hưu hay làm việc kiêm nhiệm, mà trở thành một chủ thể thực hiện TGPL có tiêu chuẩn nghề nghiệp rõ ràng, chịu sự quản lý chặt chẽ về cấp thẻ, thu hồi thẻ, cũng như trách nhiệm pháp lý trong quá trình hành nghề. Đáng chú ý, dự thảo Luật cũng bổ sung các trường hợp không được cấp thẻ cộng tác viên TGPL, như đang là cán bộ, công chức, sĩ quan, quân nhân chuyên nghiệp; đang bị xử lý kỷ luật; đang bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc đã bị kết án về các tội phạm nghiêm trọng. Quy định này nhằm bảo đảm tính độc lập, khách quan và uy tín nghề nghiệp của đội ngũ cộng tác viên TGPL, tương đồng với yêu cầu đặt ra đối với trợ giúp viên pháp lý.

Mở rộng vai trò, gắn với trách nhiệm cao hơn

Không chỉ nâng cao tiêu chuẩn, dự thảo Luật còn mở rộng phạm vi tham gia của cộng tác viên TGPL trong các hoạt động trợ giúp pháp lý. Theo dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điểu của Luật Trợ giúp pháp lý đã trình Chính phủ thì cộng tác viên TGPL, cùng với trợ giúp viên pháp lý và luật sư thực hiện TGPL, được tham gia tố tụng với tư cách người bào chữa hoặc người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý; đồng thời có thể đại diện ngoài tố tụng cho người được trợ giúp pháp lý trước cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Việc mở rộng này đi liền với cơ chế quản lý chặt chẽ hơn. Dự thảo Luật quy định rõ các trường hợp thu hồi thẻ cộng tác viên TGPL, bao gồm không thực hiện vụ việc TGPL trong 12 thàng liên tục, vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nghề nghiệp, bị xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động TGPL hoặc bị kết án theo bản án đã có hiệu lực pháp luật. Điều này cho thấy cộng tác viên TGPL không chỉ được “nâng tầm” về vị trí, mà còn phải chịu trách nhiệm nghề nghiệp tương xứng. Việc dự thảo Luật nâng cao tiêu chuẩn cộng tác viên TGPL nhằm khắc phục tình trạng “không đồng đều” về chất lượng dịch vụ TGPL, đồng thời bảo đảm rằng mọi người thực hiện TGPL, dù là trợ giúp viên pháp lý hay cộng tác viên, đều có nền tảng chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp tương đương.

Khẳng định vị thế của đội ngũ người thực hiện TGPL

Một điểm đáng chú ý khác là việc dự thảo Luật thiết kế tiêu chuẩn, điều kiện của cộng tác viên TGPL tương đương với trợ giúp viên pháp lý, nhằm góp phần khẳng định vị thế nghề nghiệp của đội ngũ người thực hiện TGPL trong tổng thể các nghề về công tác pháp luật. Cách tiếp cận này đồng thời bảo đảm sự thống nhất, tương thích với các quy định mới của dự thảo Luật, khi đã bổ sung cơ chế cho phép cộng tác viên TGPL thực hiện vụ việc TGPL tham gia tố tụng, với điều kiện đáp ứng đầy đủ các yêu cầu theo Luật Trợ giúp pháp lý và pháp luật về tố tụng. Bên cạnh đó, quy định mới cũng góp phần nâng cao tính chuyên nghiệp, tạo động lực để thu hút những người có trình độ, kinh nghiệm pháp lý tham gia hoạt động TGPL, đặc biệt trong bối cảnh hiện nay khi thực hiện chính quyền địa phương hai cấp, địa phương sau sáp nhập có địa giới hành chính rộng lớn, phạm vi phục vụ người dân ngày càng mở rộng, đòi hỏi hệ thống TGPL phải được tăng cường cả về số lượng và chất lượng để đáp ứng yêu cầu thực tiễn.

Bước đi thể hiện tư duy cải cách và chuyên nghiệp hóa

Nhìn tổng thể, việc dự thảo Luật Trợ giúp pháp lý nâng cao tiêu chuẩn, điều kiện của cộng tác viên TGPL tương đương với trợ giúp viên pháp lý không chỉ là sự điều chỉnh kỹ thuật pháp lý, mà còn thể hiện rõ tư duy cải cách, lấy chất lượng dịch vụ TGPL làm trung tâm. Quy định này góp phần xây dựng một đội ngũ người thực hiện TGPL chuyên nghiệp, có trách nhiệm, đáp ứng yêu cầu bảo đảm quyền con người và quyền tiếp cận công lý trong giai đoạn phát triển mới.

Trong bối cảnh Luật Trợ giúp pháp lý đang được sửa đổi toàn diện, nội dung này được kỳ vọng sẽ tạo nền tảng quan trọng để nâng cao hiệu quả hoạt động TGPL, củng cố niềm tin của người dân vào chính sách nhân văn của Nhà nước, đồng thời góp phần thực hiện mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong thời kỳ hội nhập sâu rộng.

Nguyễn Phan Thuỳ Linh,
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý