Tuyến bài: Bản đồ pháp lý cho doanh nghiệp khởi nghiệp Bài 8: Rủi ro pháp lý, bài học thực tiễn và kiến nghị hoàn thiện

Rủi ro pháp lý phổ biến khi gọi vốn
Trong bối cảnh hệ sinh thái khởi nghiệp Việt Nam phát triển mạnh mẽ và dòng vốn đầu tư mạo hiểm ngày càng chảy mạnh vào thị trường, việc gọi vốn đã trở thành bước ngoặt quan trọng quyết định sự sống còn của nhiều startup. Tuy nhiên, phía sau những thương vụ gọi vốn hàng triệu đô la là vô vàn rủi ro pháp lý mà nếu không nhận diện và chuẩn bị kỹ, startup có thể rơi vào tình cảnh mất quyền kiểm soát, chịu thiệt hại về tài sản, thậm chí đánh mất chính công ty mình đã sáng lập.
Trong hành trình gọi vốn, những rủi ro pháp lý mà startup thường gặp có thể chia thành bốn nhóm chính: (1) Mất quyền kiểm soát, (2) Tranh chấp nội bộ, (3) Bị chiếm đoạt công nghệ, và (4) Điều khoản hợp đồng bất lợi.
Thứ nhất, mất quyền kiểm soát là rủi ro xảy ra phổ biến khi các startup chấp nhận nhượng quá nhiều cổ phần để đổi lấy vốn đầu tư. Trường hợp The KAfe là một ví dụ điển hình. Dù từng gọi được 5,5 triệu USD từ quỹ đầu tư nước ngoài, nhưng do các điều khoản bất lợi trong thỏa thuận đầu tư, nhà sáng lập buộc phải rời công ty chỉ sau một thời gian ngắn. Câu chuyện này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc kiểm soát tỷ lệ sở hữu và thỏa thuận quyền lực trong công ty ngay từ đầu.
Thứ hai, tranh chấp nội bộ do thiếu ràng buộc pháp lý giữa các nhà sáng lập cũng là một rủi ro không thể xem nhẹ. Nhiều startup khởi nghiệp với đam mê, nhưng lại không có điều lệ công ty hoặc hợp đồng sáng lập rõ ràng. Khi gọi vốn hoặc khi công ty phát triển, những mâu thuẫn này bộc lộ và dễ dàng đẩy startup vào khủng hoảng.
Thứ ba, với những startup công nghệ, việc không đăng ký bảo hộ sở hữu trí tuệ hoặc không ký thỏa thuận bảo mật với nhân viên có thể khiến công nghệ cốt lõi bị đánh cắp hoặc bị đối tác chiếm đoạt. Tại Việt Nam, ngày càng nhiều startup phải đối mặt với nguy cơ này, đặc biệt trong lĩnh vực phần mềm, nội dung số hoặc thương mại điện tử.
Thực tế còn cho thấy nhiều startup bị chính nhân viên cũ sử dụng bản mã nguồn, dữ liệu khách hàng hay quy trình kinh doanh để lập công ty cạnh tranh. Điều này hoàn toàn có thể được phòng ngừa nếu ngay từ đầu doanh nghiệp ký kết NDA (thỏa thuận bảo mật), NCA (thỏa thuận không cạnh tranh) và đăng ký bản quyền phần mềm, sáng chế hoặc nhãn hiệu tại Cục Sở hữu trí tuệ.
Thứ tư, điều khoản hợp đồng đầu tư là nơi tiềm ẩn rất nhiều bẫy pháp lý. Những điều khoản như "liquidation preference" (ưu tiên thanh lý), "anti-dilution" (chống pha loãng), "drag-along" (quyền kéo theo) nếu không hiểu rõ và đàm phán kỹ, có thể khiến nhà sáng lập mất trắng hoặc mất khả năng kiểm soát công ty khi xảy ra biến cố. Rủi ro đặc biệt nghiêm trọng nếu startup dùng mẫu hợp đồng của nước ngoài mà không hiểu rõ ngữ cảnh pháp lý tại Việt Nam, dẫn đến việc cam kết những điều khoản vô hiệu hoặc bất lợi.
Bài học thực tiễn từ các thương vụ đầu tư tại Việt Nam
Thực tiễn cho thấy, không ít thương vụ gọi vốn đã trở thành bài học xương máu cho cộng đồng khởi nghiệp.
The KAfe, chuỗi cà phê từng rất nổi tiếng, sau khi nhận vốn từ quỹ đầu tư, đã vướng vào tranh chấp dẫn đến việc nhà sáng lập bị loại khỏi bộ máy điều hành. Nguyên nhân bắt nguồn từ các điều khoản cho phép nhà đầu tư kích hoạt quyền kiểm soát khi công ty không đạt KPI kinh doanh.
Lingo.vn, một sàn thương mại điện tử nhận vốn đầu tư lớn, cũng phải đóng cửa chỉ sau một thời gian ngắn vì nhà đầu tư dừng rót vốn giữa chừng. Nhân viên Lingo sau đó gửi đơn tố cáo nhà đầu tư, cho thấy hậu quả không chỉ giới hạn trong nội bộ startup mà còn ảnh hưởng đến người lao động.
Vụ kiện tại Telio, nơi nhà sáng lập bị buộc phải chuyển nhượng lại cổ phần vì vi phạm nghĩa vụ ủy thác cho thấy, việc không hiểu rõ cấu trúc sở hữu và quyền lợi giữa các bên có thể dẫn đến tranh chấp pháp lý nghiêm trọng, kéo dài nhiều năm.
Một trường hợp khác, một startup ở lĩnh vực giáo dục trực tuyến đã ký điều khoản "veto" cho nhà đầu tư, khiến mọi quyết định tài chính từ 100 triệu đồng trở lên đều cần sự chấp thuận của nhà đầu tư. Hệ quả là doanh nghiệp mất linh hoạt trong vận hành, chậm phản ứng với thị trường và bỏ lỡ cơ hội tăng trưởng.
Cơ sở pháp lý và điểm cần lưu ý trong Luật Doanh nghiệp
Luật Doanh nghiệp 2020 là văn bản nền tảng điều chỉnh hoạt động góp vốn, phát hành cổ phần và quản trị doanh nghiệp. Tùy loại hình doanh nghiệp (TNHH hoặc cổ phần), startup phải tuân thủ quy trình khác nhau khi tiếp nhận vốn đầu tư.
Với công ty TNHH: nhà đầu tư trở thành thành viên góp vốn. Việc góp vốn phải hoàn tất trong vòng 90 ngày kể từ ngày cam kết. Nếu không góp đủ vốn, doanh nghiệp phải điều chỉnh lại vốn điều lệ và cá nhân góp thiếu sẽ không còn quyền liên quan đến phần vốn đó.
Với công ty cổ phần: startup có thể chào bán cổ phần riêng lẻ, tăng vốn điều lệ, nhưng phải có nghị quyết của Đại hội đồng cổ đông và đăng ký thay đổi vốn tại cơ quan chức năng. Quy trình này đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ về pháp lý, hồ sơ và sự thống nhất từ cổ đông sáng lập.
Điều lệ công ty: là văn bản pháp lý nội bộ rất quan trọng. Điều lệ cần quy định rõ cơ cấu vốn, quyền biểu quyết, hạn chế chuyển nhượng, quyền ưu tiên, ESOP... Nếu không được soạn thảo kỹ, startup dễ rơi vào tranh chấp với nhà đầu tư hoặc giữa các cổ đông sáng lập.
Luật Sở hữu trí tuệ: quy định việc bảo hộ công nghệ, thương hiệu, bí mật kinh doanh. Nếu startup không đăng ký quyền SHTT từ sớm, có thể mất toàn bộ giá trị sáng tạo về tay đối thủ hoặc chính nhà đầu tư.
Ngoài ra, các điều khoản hợp đồng đầu tư như "liquidation preference", "anti-dilution", "non-compete", "tag-along", "drag-along"... cần được hiểu kỹ và đàm phán rõ ràng trước khi ký kết.
Để tránh những sai lầm đáng tiếc, startup nên có luật sư đồng hành ngay từ đầu. Luật sư sẽ giúp startup soạn thảo điều lệ, thẩm định hợp đồng, bảo hộ SHTT và đàm phán các điều khoản với nhà đầu tư. Nếu không đủ kinh phí thuê luật sư riêng, startup có thể tìm đến các trung tâm hỗ trợ khởi nghiệp như BSSC, NSSC, SVF, các CLB doanh nhân trẻ, vườn ươm hoặc các hiệp hội ngành nghề.
Bên cạnh đó, các hội thảo chuyên đề về pháp lý, do Bộ Khoa học và Công nghệ hoặc các trường đại học tổ chức, là cơ hội tốt để startup nâng cao kiến thức và kết nối với các chuyên gia. Những chương trình tập huấn thực chiến, mô phỏng gọi vốn và phân tích tình huống pháp lý thực tế cũng nên được nhân rộng để hỗ trợ hiệu quả hơn cho cộng đồng startup.
Về phía Nhà nước: Cần sớm hoàn thiện pháp lý cho các mô hình gọi vốn mới như crowdfunding, trái phiếu chuyển đổi, SAFE... Đồng thời, cần có chính sách ưu đãi thuế cho nhà đầu tư thiên thần và quy định bảo vệ cổ đông sáng lập trong thời gian đầu khởi nghiệp. Việc xây dựng cổng thông tin tập trung về pháp lý đầu tư khởi nghiệp với các mẫu biểu, hợp đồng mẫu, cẩm nang pháp luật được cập nhật thường xuyên là rất cần thiết.
Về phía startup: Các nhà sáng lập cần: Chuẩn bị đầy đủ hồ sơ pháp lý doanh nghiệp; Bảo hộ tài sản trí tuệ từ sớm; Thẩm định kỹ nhà đầu tư; Đàm phán chặt chẽ điều khoản đầu tư; Kiểm soát cấu trúc sở hữu và quyền biểu quyết; Có phương án thoái vốn rõ ràng; Tuân thủ pháp lý trước, trong và sau khi nhận vốn.
Gọi vốn không đơn thuần là việc mang tiền về phát triển sản phẩm, mà là một cam kết pháp lý dài hạn. Mỗi startup, trước khi bước vào cuộc chơi với nhà đầu tư, cần trang bị cho mình "áo giáp pháp lý" để không đánh mất bản thân giữa những dòng vốn. Hiểu luật, làm đúng luật và chơi sòng phẳng chính là chìa khóa để startup phát triển bền vững trong môi trường cạnh tranh khốc liệt.