Trong bối cảnh mức sinh của Việt Nam đang suy giảm đáng báo động, Bộ Y tế đề xuất sửa đổi Pháp lệnh Dân số nhằm điều chỉnh chính sách phù hợp với tình hình thực tiễn và xu hướng phát triển mới.
Thành tựu công tác dân số dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước
Trong những năm qua, dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng và Nhà nước, sự vào cuộc đồng bộ của các cấp chính quyền và sự đồng thuận của toàn dân, công tác dân số nước ta đã đạt được những kết quả quan trọng. Hệ thống chính sách, pháp luật về dân số đã từng bước được hoàn thiện, tạo khung pháp lý vững chắc cho công tác này.
Đặc biệt, trong giai đoạn từ năm 2006 đến năm 2021, Việt Nam đã đạt và duy trì được mức sinh thay thế, kiểm soát hiệu quả tốc độ gia tăng dân số ở mức phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Điều này góp phần quan trọng vào quá trình phát triển bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân.
Tính đến năm 2023, quy mô dân số Việt Nam đã đạt hơn 104 triệu người, vượt trước mục tiêu dự kiến đến năm 2030. Hiện nay, đất nước đang trong thời kỳ "dân số vàng" - một lợi thế to lớn cho quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Bên cạnh đó, phân bố dân cư đã trở nên hợp lý hơn, chất lượng dân số và chỉ số phát triển con người (HDI) không ngừng tăng lên, tuổi thọ bình quân của người Việt Nam cũng ngày càng được cải thiện đáng kể.
Những thành tựu này đã tạo tiền đề vững chắc cho việc chuyển đổi từ chính sách kế hoạch hóa gia đình sang định hướng dân số và phát triển - một bước tiến quan trọng trong chiến lược phát triển dân số bền vững của Việt Nam.
Những bất cập trong quy định pháp luật về dân số hiện hành
Qua công tác rà soát hệ thống văn bản pháp luật, Bộ Y tế đã chỉ ra nhiều điểm bất cập trong các quy định liên quan đến công tác dân số. Nhiều quy định hiện còn thiếu tính đồng bộ, không thống nhất với hệ thống pháp luật hiện hành và không còn phù hợp với yêu cầu thực tiễn. Cụ thể:
Thứ nhất, một số nội dung trong Pháp lệnh Dân số không còn phù hợp với tinh thần và quy định của Hiến pháp, đặc biệt là những quy định hạn chế quyền quyết định số con của mỗi cặp vợ chồng. Điều này đi ngược lại với quyền tự do, quyền tự quyết của công dân đã được Hiến pháp bảo đảm.
Thứ hai, nhiều quy định trong Pháp lệnh Dân số đã không còn phù hợp hoặc trùng lặp với các văn bản quy phạm pháp luật hiện hành. Ví dụ như quy định về việc hạn chế tập trung đông dân cư vào các đô thị lớn đã không còn phù hợp với xu hướng đô thị hóa và phát triển kinh tế hiện nay.
Thứ ba, và quan trọng nhất, nhiều quy định pháp luật về dân số không còn đáp ứng được yêu cầu công tác dân số trong tình hình mới. Trong khi mức sinh đang liên tục giảm và có nguy cơ giảm sâu dưới mức sinh thay thế, quy định pháp luật hiện hành vẫn duy trì chính sách hạn chế số con, chỉ cho phép mỗi cặp vợ chồng sinh một hoặc hai con.
Thực trạng mức sinh giảm và nguy cơ già hóa dân số
Theo số liệu của Bộ Y tế, mức sinh trên toàn quốc đang có xu hướng giảm mạnh, từ mức 2,11 con/phụ nữ năm 2021 xuống còn 2,01 con/phụ nữ (2022), 1,96 con/phụ nữ (2023) và 1,91 con/phụ nữ (2024). Đáng chú ý, mức sinh năm 2024 đã xuống mức thấp nhất trong lịch sử và dự báo sẽ tiếp tục giảm trong những năm tiếp theo.
Tình trạng giảm mức sinh không chỉ diễn ra ở khu vực thành thị mà còn lan rộng ra cả khu vực nông thôn. Trong hai thập kỷ qua, mức sinh ở khu vực thành thị luôn duy trì ở mức thấp khoảng 1,7-1,8 con/phụ nữ, dưới mức sinh thay thế. Trong khi đó, mức sinh ở khu vực nông thôn trước đây vẫn duy trì ở mức 2,2-2,3 con/phụ nữ, cao hơn mức sinh thay thế. Tuy nhiên, đến năm 2023, mức sinh ở khu vực nông thôn cũng đã giảm xuống còn 2,07 con/phụ nữ - thấp hơn mức sinh thay thế và là mức thấp nhất từ trước đến nay.
Theo các dự báo, nếu xu hướng này tiếp tục, đến năm 2039 Việt Nam sẽ kết thúc thời kỳ dân số vàng, năm 2042 quy mô dân số trong độ tuổi lao động sẽ đạt đỉnh, và sau năm 2054 dân số Việt Nam có thể bắt đầu tăng trưởng âm. Điều này sẽ dẫn đến nhiều hệ lụy nghiêm trọng như thiếu hụt lực lượng lao động, suy giảm quy mô dân số, đẩy nhanh quá trình già hóa dân số, từ đó tác động tiêu cực đến sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.
Đề xuất sửa đổi Pháp lệnh Dân số: Tôn trọng quyền tự quyết của các cặp vợ chồng
Trước những thách thức về dân số, Bộ Y tế đã chủ động đề xuất sửa đổi Điều 10 của Pháp lệnh Dân số, nhằm góp phần duy trì vững chắc mức sinh thay thế trên phạm vi cả nước. Điểm đột phá trong dự thảo này là việc trao quyền tự quyết định số con cho các cặp vợ chồng, thay vì duy trì chính sách hạn chế số con như trước đây.
Cụ thể, Bộ Y tế đề xuất quy định mới về quyền và nghĩa vụ của mỗi cặp vợ chồng, cá nhân trong việc thực hiện cuộc vận động dân số và kế hoạch hóa gia đình, chăm sóc sức khỏe sinh sản, bao gồm: (1) Quyền quyết định về thời gian sinh con, số con và khoảng cách giữa các lần sinh; (2) Nghĩa vụ bảo vệ sức khỏe, thực hiện các biện pháp phòng ngừa bệnh nhiễm khuẩn đường sinh sản, bệnh lây truyền qua đường tình dục, HIV/AIDS và thực hiện các nghĩa vụ khác liên quan đến sức khỏe sinh sản.
Đề xuất này đánh dấu bước chuyển đổi quan trọng trong chính sách dân số của Việt Nam, từ việc kiểm soát chặt chẽ số con sang việc tôn trọng quyền tự do lựa chọn của mỗi gia đình. Điều này không chỉ phù hợp với tinh thần của Hiến pháp mà còn đáp ứng được yêu cầu thực tiễn trong bối cảnh mức sinh đang giảm sút như hiện nay.
Việc trao quyền tự quyết định số con cho các cặp vợ chồng không chỉ thể hiện sự tôn trọng quyền con người mà còn là giải pháp nhằm khuyến khích các gia đình sinh đủ con để duy trì mức sinh thay thế, từ đó đảm bảo cơ cấu dân số hợp lý và phát triển bền vững.
Ý nghĩa của việc điều chỉnh chính sách dân số
Việc sửa đổi Pháp lệnh Dân số theo hướng trao quyền tự quyết cho các cặp vợ chồng có ý nghĩa quan trọng đối với công tác dân số và sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước:
Thứ nhất, đây là bước điều chỉnh kịp thời trước xu hướng giảm mức sinh, góp phần ngăn chặn nguy cơ già hóa dân số quá nhanh và suy giảm lực lượng lao động trong tương lai.
Thứ hai, chính sách mới thể hiện sự chuyển đổi từ cách tiếp cận áp đặt sang tôn trọng quyền tự do lựa chọn của người dân, phù hợp với xu thế phát triển chung của thế giới và tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người.
Thứ ba, việc điều chỉnh chính sách sẽ tạo điều kiện để các cặp vợ chồng chủ động lập kế hoạch gia đình phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh và nguyện vọng của mình, từ đó góp phần nâng cao chất lượng dân số.
Thứ tư, chính sách mới sẽ giúp hệ thống pháp luật về dân số trở nên đồng bộ, thống nhất và phù hợp hơn với Hiến pháp cũng như các văn bản quy phạm pháp luật hiện hành.
Kiều Oanh
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật