Ngày 29/6/2018, Bộ Tư pháp, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Tài chính, Tòa án nhân dân tối cao và Viện kiểm sát nhân dân tối cao đã ban hành Thông tư liên tịch số 10/2018/TTLT-BTP-BCA-BQP-BTC-TANDTC-VKSNDTC quy định về phối hợp thực hiện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng (sau đây gọi là Thông tư liên tịch số 10). Thông tư liên tịch số 10 đã tạo cơ sở pháp lý cho việc thực hiện công tác phối hợp TGPL trong hoạt động tố tụng, quy định rõ hơn trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, tổ chức và người thực hiện TGPL. Tuy nhiên, sau hơn 07 năm triển khai, việc thực hiện Thông tư liên tịch số 10 đã bộc lộ một số khó khăn, vướng mắc như: chưa có quy định về việc giải thích quyền trợ giúp pháp lý cho người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố; một số biểu mẫu ban hành kèm theo Thông tư liên tịch chưa thật sự thuận tiện trong quá trình áp dụng,…Đồng thời trong bối cảnh yêu cầu về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật được đặt ra nhằm đáp ứng sự phát triển đất nước trong giai đoạn mới, nhiều quy định mới đã được ban hành như Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024, Luật Phòng chống mua bán người năm 2024, Quyết định số 26/2025/QĐ-TTg quy định về thành phần và nhiệm vụ, quyền hạn của Hội đồng phối hợp phổ biến, giáo dục pháp luật,…Do đó, việc nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung Thông tư liên tịch số 10 là vô cùng cần thiết. Trên cơ sở đó, Bộ Tư pháp đã phối hợp với Tòa án nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao và các Bộ: Công an, Quốc phòng, Tài chính để xây dựng dự thảo Thông tư liên tịch sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư liên tịch số 10 (sau đây gọi là dự thảo Thông tư liên tịch sửa đổi).
Trong quá trình tham mưu xây dựng Dự thảo Thông tư liên tịch, Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý bám sát quy định của pháp luật (Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, Bộ luật Tố tụng Hình sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính,…) và chỉ sửa đổi, bổ sung các quy định thật sự cần thiết, khắc phục những bất cập phát sinh trong quá trình triển khai thực hiện. Dự thảo Thông tư liên tịch sửa đổi gồm 03 Điều: Điều 1 Sửa đổi, bổ sung một số Điều của Thông tư liên tịch số 10; Điều 2 Bãi bỏ một số từ, cụm từ, điểm, khoản, điều và thay thế một số Mẫu của Thông tư liên tịch số 10 và Điều 3 Quy định về hiệu lực thi hành.
Một trong những nội dung đáng chú ý của dự thảo Thông tư liên tịch sửa đổi là bổ sung thêm các đối tượng là “người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người làm chứng, người chấp hành biện pháp xử lý chuyển hướng, phạm nhân” được giải thích, thông báo về trợ giúp pháp lý (sau đây gọi là người được giải thích về trợ giúp pháp lý). Điểm mới này nhằm đảm bảo phù hợp với Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, Luật Tư pháp người chưa thành niên năm 2024 và Thông tư số 46/2019/TT-BCA ngày 10/10/2019 của Bộ Công an quy định trách nhiệm của lực lượng Công an nhân dân trong việc thực hiện các quy định của Bộ luật Tố tụng năm 2015 liên quan đến bảo đảm quyền bào chữa của người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt trong trường hợp phạm tội quả tang hoặc theo quyết định truy nã, người bị tạm giữ, bị can; bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự, người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố.
Đồng thời, cơ chế giải thích, thông báo về trợ giúp pháp lý cũng được hoàn thiện hơn để đảm bảo người được giải thích về trợ giúp pháp lý được tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý từ sớm. Cụ thể, sau khi cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, cơ sở giam giữ, trại giam, người có thẩm quyền của cơ sở giam giữ, trại giam giải thích về trợ giúp pháp lý, nếu người được giải thích thuộc diện được trợ giúp pháp lý hoặc tự nhận mình là người thuộc diện thì cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, cơ sở giam giữ, trại giam, người có thẩm quyền tại cơ sở giam giữ, trại giam sẽ thông báo cho Trung tâm, Chi nhánh. Trung tâm, Chi nhánh sẽ tiếp cận, giải thích về trợ giúp pháp lý thêm một lần nữa, kiểm tra đối tượng thuộc diện trợ giúp pháp lý và thực hiện các thủ tục để cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho họ. Điểm mới này giúp đảm bảo tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý có điều kiện để tiếp cận người thuộc diện trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng ngay từ đầu để bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của người dân nói chung và người thuộc diện trợ giúp pháp lý nói riêng. Đồng thời, dự thảo Thông tư liên tịch sửa đổi bổ sung quy định về việc lập Biên bản từ chối yêu cầu trợ giúp pháp lý với sự chứng kiến của 03 bên là (1) Người được giải thích về trợ giúp pháp lý; (2) cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, giám thị trại giam, trại tạm giam, trưởng nhà tạm giữ và (3) người thực hiện trợ giúp pháp lý nhằm bảo đảm tính khách quan, minh bạch, đồng thời khẳng định quyền tự quyết của cá nhân trong việc lựa chọn có hay không sử dụng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí.
Đồng thời, ngày 04/8/2025, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 26/2025/QĐ-TTg quy định về thành phần và nhiệm vụ, quyền hạn của Hội đồng phối hợp phổ biến, giáo dục pháp luật trên cơ sở hợp nhất 02 Hội đồng phối hợp phổ biến, giáo dục pháp luật và Hội đồng phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý trong hoạt động tố tụng. Do đó, các quy định về Hội đồng phối hợp liên ngành về trợ giúp pháp lý tại Thông tư liên tịch số 10 được bãi bỏ để đồng bộ, thống nhất với Quyết định số 26/2025/QĐ-TTg.
Ngoài ra, một điểm mới đáng chú ý khác của dự thảo Thông tư liên tịch sửa đổi là:
- Bổ sung trường hợp việc giải thích về quyền trợ giúp pháp lý được thực hiện ở tất cả các giai đoạn tố tụng, trừ trường hợp đã có người thực hiện trợ giúp pháp lý bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý. Quy định này giúp tránh bỏ sót nhu cầu trợ giúp pháp lý của người bị buộc tôi, đương sự, bị hại trong tố tụng.
- Sửa đổi, bổ sung quy định về đăng ký, hiệu lực của việc đăng ký. Từ chối, hủy bỏ việc đăng ký, thông báo huỷ bỏ việc đăng ký đối với người bảo về quyền và lợi ích hợp pháp của người bị kiến nghị khởi tố, người bị tố giác, bị hại, đương sự trong tố tụng hình sự.
- Quy định cụ thể Biên bản giải thích về quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí sẽ được lưu tại hồ sơ vụ án, vụ việc mà không phân biệt trong tố tụng hình sự hay tố tụng dân sự, hành chính. Quy định này giúp tăng cường trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc giải thích trợ giúp pháp lý cho đương sự trong vụ án dân sự, hành chính, khắc phục thực tế số người được trợ giúp pháp lý trong tố tụng dân sự và hành chính còn hạn chế như hiện nay./.
Nguyễn Phan Thuỳ Linh, Chuyên viên Phòng Quản lý trợ giúp pháp lý,
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý