Chủ động triển khai từ sớm, bám sát định hướng của Trung ương
Năm 2011 Thủ tướng Chính phủ ban hành Chiến lược phát triển TGPL đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 (Chiến lược), tiếp đó, đến năm 2015 là Đề án đổi mới công tác trợ giúp pháp lý giai đoạn 2015–2025 (Đề án), UBND TP Hà Nội đã nhanh chóng ban hành các kế hoạch hành động cụ thể, giao Sở Tư pháp chủ trì, phối hợp với các sở, ngành, quận, huyện, thị xã triển khai thực hiện. Việc thể chế hóa kịp thời chủ trương của Trung ương là yếu tố tiên quyết giúp công tác TGPL tại Hà Nội đi vào nền nếp, phù hợp với đặc thù đô thị đặc biệt. Điểm nổi bật của Hà Nội là ban hành các kế hoạch được thực hiện nghiêm túc, bài bản qua 03 giai đoạn;
- Giai đoạn 1 từ 01/6/2011 đến 31/5/2015:UBND Thảnh phố ban hành Quyết định số 5648/QĐ-UBND ngày 23/9/2013 triển khai thực hiện chiến lược phát triển trợ giúp pháp lý trên địa bàn thành phố Hà Nội năm 2013 đến năm 2020, định hướng đến năm 2030.
- Giai đoạn 2 từ 01/6/2015 đến 31/12/2017: UBND Thành phố ban hành Quyết định số 5628/QĐ-UBND triển khai đề án đổi mới công tác trợ giúp pháp lý giai đoạn 2015-2025.
- Giai đoạn 3 từ 01/01/2018 đến 31/12/2024: UBND Thành phố ban hành Kế hoạch số 226/KH-UBND ngày 31/10/2017 triển khai thi hành Luật Trợ giúp pháp lý.
Chuyển biến về người thực hiện trợ giúp pháp lý: Tinh gọn, chuyên nghiệp, hiệu quả
Có thể nói, qua ba giai đoạn triển khai Chiến lược và Đề án, công tác tổ chức nhân sự của Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước TP Hà Nội cho thấy quá trình chuyển đổi từ mở rộng về lượng sang tinh gọn và chuyên sâu về chất.
Giai đoạn 1 (2011–2014): Năm 2011, Trung tâm có quy mô tương đối lớn với 62 cán bộ, trong đó 29 Trợ giúp viên pháp lý (TGVPL) làm việc tại cả Trung tâm và các Chi nhánh. Đến năm 2024, mạng lưới 11 Chi nhánh TGPL và 130 Câu lạc bộ TGPL xã, phường, thị trấn được thiết lập rộng khắp theo mô hình “trợ giúp pháp lý cộng đồng”. Tuy nhiên, giai đoạn này cũng bộc lộ hạn chế: thiếu cơ sở vật chất, một số Chi nhánh hoạt động chưa đạt hiệu quả cao do phải mượn trụ sở, người dân chưa có nhiều thông tin về quyền được TGPL.
Giai đoạn 2 (2015–2017): Tính đến 12/2017, biên chế được bổ sung, nâng tổng số cán bộ lên 80 người, trong đó có 39 TGVPL – tăng đáng kể so với giai đoạn trước. Mặc dù không thành lập thêm Chi nhánh, TP Hà Nội tiếp tục duy trì 11 Chi nhánh hiện có và rà soát hiệu quả hoạt động của các Câu lạc bộ TGPL. Tuy nhiên, sự tăng trưởng số vụ việc TGPL vẫn chưa đột phá, do năng lực người thực hiện chưa đồng đều, điều kiện cơ sở tại một số Chi nhánh còn hạn chế.
Giai đoạn 3 (2018–2024): đánh dấu sự chuyển hướng theo hướng tinh giản, chuyên nghiệp hóa và nâng cao hiệu quả. Sau khi rà soát lại toàn hệ thống theo yêu cầu của Luật TGPL 2017, Thành phố đã giảm còn 10 Chi nhánh (giải thể Chi nhánh số 8), đồng thời giao mỗi Chi nhánh phụ trách 2–3 quận, huyện. Tính đến 31/12/2024, tổng biên chế giảm nhẹ còn 77 người, nhưng số TGVPL tăng mạnh lên 51 người – chiếm tỷ lệ áp đảo và đóng vai trò chủ lực trong hoạt động TGPL. Hệ thống Câu lạc bộ TGPL được cơ cấu lại, sáp nhập hoặc giải thể, phù hợp với bối cảnh tổ chức bộ máy tinh gọn.
Nhìn tổng thể, Hà Nội đã chuyển dịch thành công từ mô hình dàn trải sang mô hình tinh gọn, hiệu quả, trong đó Trợ giúp viên pháp lý thực sự trở thành lực lượng nòng cốt. Đây là tiền đề quan trọng để nâng cao chất lượng TGPL, nhất là trong các vụ việc tham gia tố tụng ngày càng phức tạp.
Thực hiện các mục tiêu của Đề án, TGPL Hà Nội xác định rõ trọng tâm là nâng cao chất lượng vụ việc TGPL, đặc biết là các vụ việc tham gia tố tụng,
Vụ việc trợ giúp pháp lý ngày càng tăng về số lượng và chất lượng
Từ năm 2011 đến 2024, Trung tâm TGPL TP Hà Nội đã thực hiện hơn 12.000 vụ việc, trong đó số lượng vụ việc tham gia tố tụng tăng đều qua từng năm, đặc biệt từ sau khi Luật TGPL 2017 có hiệu lực. Số vụ việc của giai đoạn 3 tăng gấp hơn 10 lần so với giai đoạn 2, cụ thể: giai đoạn 2 thực hiện được 1054 vụ việc tham gia tố tụng, giai đoạn 3 thực hiện được 11.446 vụ việc, riêng năm 2024 đã thực hiện 3284 vụ việc.
Trợ giúp viên pháp lý từng bước khẳng định vai trò chủ lực, đảm nhiệm khoảng 90% tổng số vụ việc tố tụng – một tỷ lệ cao so với mặt bằng chung cả nước. 100% Trợ giúp viên pháp lý hoàn thành chỉ tiêu tham gia vụ việc tố tụng.
Hoạt động TGPL không chỉ bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người được trợ giúp, mà còn góp phần giảm tranh chấp, khiếu kiện, giữ gìn trật tự, an toàn xã hội tại cơ sở. Bên cạnh đó, để nâng cao chất lượng vụ việc TGPL, Sở Tư pháp TP Hà Nội tổ chức đánh giá chất lượng vụ việc TGPL theo đúng quy định hàng năm. Các vụ việc được kiểm tra, đánh giá kỹ lưỡng trên tiêu chí pháp lý, nghiệp vụ và thái độ phục vụ. 100% vụ việc đều đạt chất lượng khá trở lên, không có vụ việc không đạt yêu cầu. Nhiều vụ việc được cơ quan tố tụng và người dân đánh giá cao về tính chuyên nghiệp, bản lĩnh của Trợ giúp viên pháp lý.
Truyền thông, truyền thông và truyền thông
Bảo đảm các chính sách TGPL đi vào cuộc sống, Hà Nội luôn chú trọng đưa TGPL về cơ sở. Hà Nội luôn xác định truyền thông là khâu đột phá để đưa TGPL đến gần người dân. Trung tâm đã phối hợp với các sở, ban, ngành và chính quyền cơ sở thực hiện hơn 800 cuộc TGPL lưu động; xây dựng và phát sóng hàng trăm tin, bài, phóng sự trên báo Hà Nội Mới, Đài PT-TH Hà Nội và hệ thống truyền thanh cơ sở.
Các bảng tin, hộp tin, tờ gấp, video truyền thông cũng được triển khai đồng bộ tại các xã, phường, trại tạm giam, trung tâm bảo trợ xã hội... giúp người dân dễ dàng tiếp cận thông tin TGPL khi cần thiết.
Một trong những điểm sáng của Hà Nội là đơn vị đi đầu cả nước trong ứng dụng công nghệ thông tin. Việc quản lý hồ sơ, theo dõi, báo cáo, xử lý vụ việc đều được thực hiện tối đa trên trang Hệ thống quản lý, tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý. Thông qua Hệ thống này, thực hiện quản lý Trợ giúp viên pháp lý, các tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; quản lý vụ việc trợ giúp pháp lý đồng thời dễ dàng trích xuất số liệu vụ việc phục vụ công tác báo cáo định kỳ và báo cáo đột xuất về vụ việc trợ giúp pháp lý.
Thành phố Hà Nội đã triển khai dịch vụ công trực tuyến một phần đối với 06 thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý gồm các thủ tục: giải quyết khiếu nại về trợ giúp pháp lý; đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; lựa chọn, ký hợp đồng với tổ chức hành nghề luật sư, tổ chức tư vấn pháp luật; thay đổi nội dung giấy đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; chấm dứt đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý; cấp lại giấy đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý.
Bên cạnh những kết quả nổi bật, Hà Nội cũng gặp một số khó khăn như: Thứ nhất, về cơ chế đánh giá chất lượng dịch vụ trợ giúp pháp lý: cơ chế đánh giá chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý hiện nay chưa thật sự phù hợp, chưa xây dựng được đội ngũ chuyên gia độc lập để đánh giá chất lượng vụ việc một cách khách quan, thiếu quy định để đánh giá vụ việc thành công. Thứ hai, công tác truyền thông về trợ giúp pháp lý đã được thực hiện bằng nhiều hình thức, tuy nhiên hiệu quả truyền thông chưa đạt được như mong muốn.
Có thể khẳng định, thành công của Hà Nội trong việc triển khai Chiến lược và Đề án TGPL là minh chứng rõ nét cho tầm quan trọng của sự quan tâm chỉ đạo đồng bộ, bài bản từ cấp ủy, chính quyền đến ngành Tư pháp. Với định hướng phát triển TGPL chuyên nghiệp, thân thiện, hiệu quả, Hà Nội đang từng bước hiện thực hóa quyền tiếp cận công lý của người dân – vì một Thủ đô công bằng, văn minh và phát triển bền vững.
Thanh Hà – Phòng QLTGPL
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý
[1] Bài viết có sử dụng thông tin, số liệu Báo cáo tổng kết Chiến lược phát triển TGPL và Đề án đổi mới công tác TGPL của UBND thành phố Hà Nội.