Ngày 25/6/2025, tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính, Luật Thủ tục pháp lý người chưa thành niên, Luật Phá sản và Luật Hòa giải, đối thoại tại Tòa án (gọi tắt là Luật sửa đổi 05 luật). Luật có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2025. Đây là bước đi quan trọng nhằm cụ thể hóa chủ trương cải cách tư pháp, tinh gọn bộ máy và nâng cao hiệu quả hoạt động của hệ thống Tòa án nhân dân.
Việc ban hành luật sửa đổi lần này xuất phát từ yêu cầu cấp bách của thực tiễn cũng như chỉ đạo từ các kết luận của Bộ Chính trị, Ban Bí thư trong năm 2025. Các văn kiện quan trọng như Kết luận số 126-KL/TW ngày 14/02/2025, Kết luận số 127-KL/TW ngày 28/02/2025, Kết luận số 135-KL/TW ngày 28/3/2025 và Nghị quyết số 60-NQ/TW ngày 12/4/2025 đều nhấn mạnh đến việc tiếp tục sắp xếp, tinh gọn bộ máy Tòa án nhân dân và Viện kiểm sát nhân dân theo mô hình ba cấp, thay thế cho hệ thống hiện nay vốn còn cồng kềnh, phân tán. Đây được coi là một trong những khâu đột phá để nâng cao chất lượng hoạt động của cơ quan tư pháp, đáp ứng yêu cầu cải cách trong bối cảnh tình hình mới.
Một trong những nội dung quan trọng nhất của luật là việc phân định lại thẩm quyền xét xử của các cấp Tòa án. Theo đó, Tòa án nhân dân khu vực – cấp xét xử mới được hình thành trên cơ sở sắp xếp lại Tòa án cấp huyện – sẽ được trao thẩm quyền giải quyết sơ thẩm hầu hết các vụ việc dân sự, hành chính, phá sản cũng như tổ chức hoạt động hòa giải, đối thoại tại Tòa án. Việc tăng cường thẩm quyền cho Tòa án nhân dân khu vực không chỉ giúp giảm tải cho Tòa án nhân dân cấp tỉnh mà còn bảo đảm tính tập trung, chuyên sâu, tránh tình trạng phân tán nguồn lực như trước đây.
Trong khi đó, Tòa án nhân dân cấp tỉnh được điều chỉnh chức năng theo hướng chủ yếu thực hiện vai trò phúc thẩm đối với các bản án, quyết định chưa có hiệu lực pháp luật của Tòa án nhân dân khu vực bị kháng cáo, kháng nghị. Bên cạnh đó, Tòa án cấp tỉnh cũng có thẩm quyền xem xét kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm trong một số trường hợp cụ thể. Ngược lại, Tòa án cấp tỉnh sẽ không còn thẩm quyền sơ thẩm các vụ án hành chính, dân sự hay phá sản như trước đây, ngoại trừ việc xem xét yêu cầu hủy, đăng ký phán quyết trọng tài thương mại. Đây là sự thay đổi lớn, phản ánh định hướng tinh gọn bộ máy và phân định rõ ràng vai trò của từng cấp xét xử.
Đối với Tòa án nhân dân tối cao, Hội đồng Thẩm phán sẽ tiếp tục giữ vai trò quan trọng trong việc giám đốc thẩm, tái thẩm đối với bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án cấp tỉnh bị kháng nghị. Nội dung này được xây dựng dựa trên thực tiễn kết thúc hoạt động của ba Tòa án nhân dân cấp cao trước đây và chuyển giao thẩm quyền chuyên trách về giám đốc thẩm, tái thẩm cho Tòa án tối cao. Cách sắp xếp này nhằm thống nhất đầu mối, bảo đảm tính đồng bộ, nâng cao chất lượng công tác xét xử, đồng thời phù hợp với định hướng cải cách tư pháp mà Đảng đã đề ra.
Luật sửa đổi lần này bao gồm sáu điều, trong đó năm điều tập trung sửa đổi, bổ sung các bộ luật, luật liên quan và một điều khoản quy định về hiệu lực thi hành. Cụ thể, Bộ luật Tố tụng dân sự được sửa đổi, bổ sung 48 điều; Luật Tố tụng hành chính sửa đổi 44 điều; Luật Tư pháp người chưa thành niên sửa đổi 28 điều; Luật Phá sản sửa đổi 1 điều và Luật Hòa giải, đối thoại tại Tòa án sửa đổi 5 điều, đồng thời bãi bỏ một số quy định không còn phù hợp. Các sửa đổi, bổ sung này đều nhằm mục tiêu hoàn thiện cơ sở pháp lý về thẩm quyền, thủ tục, bảo đảm tính thống nhất, minh bạch, khả thi trong thực tiễn áp dụng.
Ngay sau khi luật được thông qua, Tòa án nhân dân tối cao đã khẩn trương triển khai công tác phổ biến, quán triệt và tuyên truyền rộng rãi để bảo đảm nhận thức thống nhất từ trung ương đến địa phương. Cùng với đó, cơ quan này cũng gấp rút xây dựng, ban hành các văn bản hướng dẫn chi tiết để việc áp dụng luật mới được đồng bộ, hiệu quả, tránh tình trạng lúng túng trong quá trình thực hiện. Đây là một trong những yêu cầu trọng tâm nhằm đưa luật vào cuộc sống ngay từ ngày có hiệu lực thi hành.
Có thể nói, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của các luật về tố tụng và phá sản lần này không chỉ đơn thuần là sự điều chỉnh kỹ thuật lập pháp, mà còn thể hiện quyết tâm chính trị mạnh mẽ của Đảng và Nhà nước trong việc đẩy mạnh cải cách tư pháp. Việc sắp xếp lại hệ thống Tòa án theo mô hình ba cấp, phân định rõ chức năng, thẩm quyền sẽ góp phần tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu quả hoạt động, đáp ứng yêu cầu của thực tiễn quản lý nhà nước và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân, doanh nghiệp.
Từ ngày 01/7/2025, khi luật chính thức có hiệu lực, hệ thống Tòa án nhân dân sẽ bước sang một giai đoạn vận hành mới. Đây là cơ sở để kỳ vọng vào một nền tư pháp công bằng, minh bạch, hiện đại, phục vụ nhân dân và phù hợp với tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Những bước đi này không chỉ có ý nghĩa trước mắt, mà còn tạo nền tảng lâu dài cho sự phát triển bền vững của hệ thống tư pháp, góp phần củng cố niềm tin của nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước và pháp luật của đất nước.
Vi Sa
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý