Sau 15 năm triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM), giai đoạn 2010-2025 có thể coi là một chặng đường lịch sử với những dấu ấn đậm nét. Hệ thống kết cấu hạ tầng nông thôn được cải thiện rõ rệt, đời sống vật chất và tinh thần của người dân từng bước được nâng lên, diện mạo nông thôn nhiều vùng miền có sự thay đổi căn bản. Tuy nhiên, bước sang giai đoạn 2026-2030, bối cảnh phát triển mới đặt ra yêu cầu phải xây dựng một Bộ tiêu chí quốc gia về NTM mới, phù hợp hơn với điều kiện thực tiễn, mô hình tổ chức chính quyền và định hướng phát triển đất nước trong giai đoạn tới.
Khép lại một chặng đường, mở ra một giai đoạn phát triển mới
Việc hoàn thành cơ bản các mục tiêu xây dựng NTM đến hết năm 2025 cho phép nhìn nhận giai đoạn 2010-2025 như một chu kỳ phát triển tương đối trọn vẹn. Đặc biệt, từ ngày 01/7/2025, mô hình chính quyền địa phương hai cấp chính thức đi vào vận hành, kết thúc hoạt động của đơn vị hành chính cấp huyện, đồng thời thực hiện sắp xếp, sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh và cấp xã trên phạm vi cả nước. Sau sắp xếp, cả nước còn 34 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương và 3.321 đơn vị hành chính cấp xã, với quy mô, không gian phát triển và cơ cấu tổ chức hoàn toàn khác trước.
Trong bối cảnh đó, không thể tiếp tục áp dụng cách tiếp cận cũ khi đánh giá kết quả xây dựng NTM. Một xã mới được hình thành từ việc sáp nhập các xã đã đạt chuẩn NTM trước đây không thể mặc nhiên được công nhận đạt chuẩn. Tương tự, việc hợp nhất các tỉnh đã hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM cũng không đồng nghĩa với việc tỉnh mới tiếp tục được công nhận ngay. Thực tiễn cho thấy, toàn bộ hệ thống quy hoạch, hạ tầng, kinh tế, văn hóa, xã hội, môi trường và tổ chức bộ máy ở các xã, tỉnh sau sáp nhập đều thay đổi về cả quy mô và chất lượng, đòi hỏi phải xây dựng lại từ nền tảng mới.
Chính vì vậy, các kết quả xây dựng NTM đạt được đến hết tháng 6/2025 có thể coi là dấu mốc khép lại chặng đường 15 năm đầu tiên. Từ năm 2026, tất cả các địa phương cùng bước vào giai đoạn mới, với một bộ tiêu chí đánh giá nông thôn mới, yêu cầu cao hơn, toàn diện hơn và phù hợp hơn với khát vọng phát triển của đất nước trong giai đoạn mới.
Chỉ ban hành một Bộ tiêu chí quốc gia về xã đạt chuẩn NTM
Một trong những định hướng lớn của giai đoạn 2026–2030 là Trung ương chỉ ban hành một Bộ tiêu chí quốc gia về xã đạt chuẩn NTM. Cách tiếp cận này kế thừa kinh nghiệm thành công của giai đoạn 2010-2015, khi cả nước áp dụng duy nhất một bộ tiêu chí xã NTM, tạo nên phong trào thi đua sôi nổi và đạt được kết quả tích cực.
Trong bối cảnh hiện nay, việc quay trở lại với một bộ tiêu chí nền tảng là lựa chọn phù hợp. Sau sắp xếp đơn vị hành chính, các xã có quy mô lớn hơn nhiều, yêu cầu phát triển cũng cao hơn, trong khi bộ máy tổ chức được tinh gọn mạnh mẽ. Việc tiếp tục duy trì đồng thời nhiều bộ tiêu chí như NTM nâng cao, NTM kiểu mẫu do Trung ương quy định có thể tạo áp lực lớn, thiếu tính linh hoạt và chưa phù hợp với chủ trương đẩy mạnh phân quyền, phân cấp.
Bộ tiêu chí xã NTM giai đoạn 2026 - 2030 được định hướng xây dựng theo hướng vừa kế thừa, vừa tích hợp các nội dung cốt lõi của bộ tiêu chí NTM và NTM nâng cao giai đoạn 2021 - 2025, đồng thời bổ sung các yêu cầu mới phù hợp với bối cảnh phát triển hiện nay. Đặc biệt, bộ tiêu chí mới cần nhấn mạnh hơn các nội dung về giảm nghèo, an sinh xã hội, phát triển bền vững và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân nông thôn.
Đối với những xã hoàn thành sớm các tiêu chí NTM, Trung ương không tiếp tục quy định cứng về NTM nâng cao hay NTM kiểu mẫu. Thay vào đó, các địa phương được trao quyền chủ động lựa chọn mô hình, lộ trình và giải pháp phù hợp, qua đó phát huy tính sáng tạo, tạo nên bản sắc riêng trong phát triển nông thôn.
Phân loại xã theo đặc điểm kinh tế – xã hội
Một điểm đổi mới quan trọng trong định hướng xây dựng Bộ tiêu chí giai đoạn 2026-2030 là thay đổi cách phân loại xã. Thay vì phân theo 7 vùng sinh thái như trước đây, bộ tiêu chí mới đề xuất phân loại xã theo đặc điểm kinh tế – xã hội, nhằm bảo đảm tính khả thi và công bằng trong tổ chức thực hiện.
Thực tiễn 15 năm qua cho thấy, việc áp dụng chung một bộ chỉ tiêu cho các xã trong cùng vùng sinh thái chưa phản ánh đúng sự khác biệt rất lớn về điều kiện phát triển ngay trong nội vùng, nội tỉnh. Nhiều xã miền núi, vùng sâu, vùng xa gặp rất nhiều khó khăn khi phải đáp ứng các chỉ tiêu được xây dựng trên mặt bằng phát triển cao hơn.
Theo định hướng mới, các xã được phân thành ba nhóm: nhóm xã phát triển, ven đô, chịu tác động mạnh của công nghiệp hóa, đô thị hóa; nhóm xã trung bình, trong đó nông nghiệp vẫn là lĩnh vực sản xuất chủ yếu; và nhóm xã nghèo, xã đặc biệt khó khăn thuộc vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi. Cách phân loại này cho phép xây dựng các chỉ tiêu phù hợp hơn với điều kiện thực tế của từng nhóm xã, tạo động lực phấn đấu và thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng.
Tinh gọn, sắp xếp lại hệ thống tiêu chí
Dự thảo Bộ tiêu chí quốc gia về xã NTM giai đoạn 2026-2030 được định hướng tinh gọn, sắp xếp lại theo các nhóm vấn đề trọng tâm. Thay vì 19 tiêu chí như giai đoạn 2021–2025, bộ tiêu chí mới dự kiến gồm 10 tiêu chí lớn, phản ánh đầy đủ các trụ cột phát triển nông thôn trong bối cảnh mới.
Các tiêu chí bao gồm: Quy hoạch; Hạ tầng kinh tế - xã hội; Phát triển kinh tế nông thôn; Đào tạo nguồn nhân lực; Văn hóa, giáo dục, y tế; Giảm nghèo và an sinh xã hội; Khoa học công nghệ và chuyển đổi số; Môi trường và cảnh quan nông thôn; Hệ thống chính trị và hành chính công; Tiếp cận pháp luật và an ninh, quốc phòng. Cách cấu trúc này vừa cô đọng, vừa bảo đảm bao quát các lĩnh vực then chốt, đồng thời phù hợp với quy mô và chức năng của xã sau sáp nhập.
Thí điểm xây dựng xã NTM hiện đại
Bên cạnh Bộ tiêu chí xã NTM, giai đoạn 2026-2030 cũng đặt ra yêu cầu nghiên cứu, thí điểm xây dựng mô hình xã NTM hiện đại. Đây là bước đi cụ thể hóa định hướng “nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại, nông dân văn minh” đã được xác định trong các nghị quyết, chiến lược lớn của Đảng và Nhà nước.
Do tính mới và phức tạp, trong giai đoạn đầu, Trung ương chỉ ban hành khung thí điểm, giao các địa phương có điều kiện chủ động xây dựng tiêu chí cụ thể. Xã NTM hiện đại được định hướng là không gian nông thôn có hạ tầng đồng bộ, kinh tế đa dạng, ứng dụng công nghệ cao, xã hội văn minh, môi trường sống an toàn, cảnh quan xanh - sạch - đẹp, quản trị hiệu quả và an ninh trật tự được bảo đảm. Việc thí điểm thành công sẽ tạo cơ sở thực tiễn quan trọng cho việc nhân rộng trong các giai đoạn tiếp theo.
Tiếp tục khuyến khích các tỉnh hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM
Đối với cấp tỉnh, giai đoạn 2026-2030 chưa đặt ra việc xây dựng bộ tiêu chí tỉnh đạt chuẩn NTM. Thay vào đó, Trung ương tiếp tục quy định điều kiện xét công nhận “tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM” như giai đoạn trước. Cách tiếp cận này vừa phù hợp với thực tiễn, vừa tạo động lực để các địa phương tiếp tục phấn đấu, nâng cao chất lượng đời sống người dân nông thôn.
Có thể khẳng định, định hướng xây dựng Bộ tiêu chí quốc gia về NTM giai đoạn 2026-2030 thể hiện tư duy đổi mới mạnh mẽ, phù hợp với bối cảnh phát triển mới của đất nước. Đây không chỉ là sự điều chỉnh kỹ thuật về tiêu chí, mà còn là bước chuyển quan trọng trong cách tiếp cận phát triển nông thôn, hướng tới mục tiêu xây dựng nông thôn Việt Nam hiện đại, bền vững và giàu bản sắc trong giai đoạn tới./.
Nguyễn Thị Tâm,
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp