Trợ giúp xã hội khẩn cấp và vai trò của trợ giúp pháp lý trong bảo vệ người dân trước rủi ro, khủng hoảngTrong bối cảnh thiên tai, dịch bệnh và các tình huống đột xuất ngày càng diễn biến phức tạp, tác động sâu rộng đến đời sống kinh tế – xã hội, yêu cầu bảo đảm an sinh và quyền lợi của người dân đặt ra ngày càng cấp thiết. Cùng với các chính sách hỗ trợ vật chất kịp thời, việc bảo đảm quyền được tiếp cận pháp luật cho người dân trong những hoàn cảnh đặc biệt khó khăn đang trở thành một nội dung quan trọng trong hoạch định và hoàn thiện chính sách xã hội. Chính vì vậy, mối liên hệ giữa trợ giúp xã hội khẩn cấp theo Nghị định số 20/2021/NĐ-CP và trợ giúp pháp lý ngày càng được quan tâm, đặc biệt trong bối cảnh dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý đang mở rộng đối tượng thụ hưởng theo hướng bao trùm và nhân văn hơn.Trợ giúp xã hội khẩn cấp – bảo đảm an sinh trong tình huống bất thường Theo Nghị định số 20/2021/NĐ-CP ngày 15/3/2021 quy định chính sách trợ giúp xã hội đối với đối tượng bảo trợ xã hội, có thể hiểu trợ giúp xã hội khẩn cấp là một phương thức “phản ứng nhanh”, là một chính sách nhằm hỗ trợ kịp thời cho cá nhân, hộ gia đình khi gặp các rủi ro bất ngờ như thiên tai, hỏa hoạn, dịch bệnh, mất mùa hoặc các sự kiện bất khả kháng khác. Đây là những tình huống có thể làm gián đoạn nghiêm trọng đời sống, thu nhập và khả năng tự bảo đảm nhu cầu tối thiểu của người dân. Chính sách trợ giúp xã hội khẩn cấp tập trung vào các hình thức hỗ trợ thiết yếu như lương thực, nhu yếu phẩm, chỗ ở tạm thời, hỗ trợ chi phí điều trị, mai táng, sửa chữa hoặc xây dựng lại nhà ở, hỗ trợ khôi phục sản xuất và ổn định đời sống sau khủng hoảng. Trong nhiều trường hợp, các hỗ trợ này được triển khai nhanh chóng, trực tiếp tại cơ sở, giúp người dân vượt qua giai đoạn khó khăn ban đầu và từng bước ổn định cuộc sống. Có thể nói rằng, trợ giúp xã hội khẩn cấp đã trở thành “phao cứu sinh” đối với nhiều người dân trong bối cảnh rủi ro xảy ra đột ngột. Tuy nhiên, bên cạnh những khó khăn về vật chất, các biến cố này còn kéo theo hàng loạt hệ lụy pháp lý phát sinh mà không phải người dân nào cũng đủ điều kiện, khả năng và kiến thức để tự giải quyết. Những khoảng trống pháp lý phát sinh sau thiên tai, dịch bệnh Sau thiên tai, hỏa hoạn hay dịch bệnh, người dân không chỉ mất mát về tài sản, thu nhập mà còn có thể đối mặt với các tranh chấp dân sự, lao động, bảo hiểm, đất đai; các thủ tục hành chính liên quan đến hỗ trợ, yêu cầu bảo hiểm đối với tài sản, các giao dịch dân sự hoặc thậm chí là các vấn đề pháp lý phát sinh trong quá trình tố tụng. Trong khi đó, khả năng tài chính suy giảm nghiêm trọng khiến họ khó tiếp cận các dịch vụ pháp lý có thu phí. Đây chính là khoảng trống mà trợ giúp pháp lý cần tham gia để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân. Nếu trợ giúp xã hội khẩn cấp giúp người dân vượt qua khó khăn trước mắt, thì trợ giúp pháp lý lại đóng vai trò quan trọng trong việc bảo đảm quyền tiếp cận công lý, giải quyết các hệ quả pháp lý lâu dài do rủi ro,khủng hoảng gây ra. Trợ giúp pháp lý – bảo vệ quyền lợi bền vững cho người dân Theo Luật Trợ giúp pháp lý hiện hành, trợ giúp pháp lý là chính sách nhằm cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho người thuộc diện được hưởng, giúp họ hiểu và thực hiện đúng quyền, nghĩa vụ của mình theo quy định của pháp luật. Đối tượng trợ giúp pháp lý hiện nay được xác định theo tiêu chí về thu nhập ổn định và có giấy chứng nhận theo quy định, thực hiện chính sách đền ơn, đáp nghĩa, chính sách dân tộc và nhóm yếu thế đặc thù. Tuy nhiên, trong thực tiễn, nhiều người dân do những tình huống bất ngờ, đột ngột lại rơi vào tình trạng khó khăn nghiêm trọng về tài chính do các sự kiện bất khả kháng như thiên tai, dịch bệnh, hỏa hoạn. Trong những trường hợp này, nếu không có cơ chế hỗ trợ phù hợp, họ có thể bị “bỏ sót” khỏi chính sách trợ giúp pháp lý, dù nhu cầu tiếp cận dịch vụ pháp lý là rất lớn. Dự thảo Luật Trợ giúp pháp lý sửa đổi: Mở rộng đối tượng theo hoàn cảnh rủi ro Nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn đó, dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đã đề xuất bổ sung nhóm đối tượng được trợ giúp pháp lý là “Người có khó khăn về tài chính do gặp thiên tai, dịch bệnh, hỏa hoạn, mất mùa, sự kiện bất khả kháng, tình trạng khẩn cấp theo quy định của pháp luật.” Quy định này được đánh giá là một bước tiến quan trọng trong hoàn thiện chính sách trợ giúp pháp lý. Việc bổ sung nhóm đối tượng này cũng thể hiện sự liên thông chính sách giữa lĩnh vực trợ giúp pháp lý và trợ giúp xã hội, tạo cơ sở pháp lý để người dân được hỗ trợ cả về an sinh vật chất lẫn bảo vệ quyền lợi pháp lý trong những tình huống đặc biệt. Đây cũng là cách tiếp cận phù hợp với thế giới, bảo đảm người không có khả năng chi trả dịch vụ trợ giúp pháp lý có thu được Nhà nước bảo đảm có sự trợ giúp phù hợp. Theo các chuyên gia, quy định mới trong dự thảo Luật Trợ giúp pháp lý sửa đổi sẽ góp phần mở rộng diện bao phủ của chính sách, bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau khi gặp rủi ro lớn do yếu tố khách quan. Người dân gặp khó khăn tài chính đột xuất sẽ có thêm cơ hội tiếp cận dịch vụ pháp lý miễn phí, từ đó bảo vệ quyền lợi hợp pháp và hạn chế các tranh chấp, khiếu kiện kéo dài. Đồng thời, quy định này cũng tạo điều kiện để các cơ quan trợ giúp pháp lý phối hợp chặt chẽ hơn với hệ thống trợ giúp xã hội, chính quyền cơ sở và các tổ chức liên quan trong việc xác định đối tượng, đánh giá hoàn cảnh và triển khai hỗ trợ kịp thời, hiệu quả. Đặt ra yêu cầu hoàn thiện cơ chế phối hợp Bên cạnh những điểm tích cực, việc mở rộng đối tượng trợ giúp pháp lý theo hoàn cảnh rủi ro cũng đặt ra yêu cầu cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế thực thi. Trong đó, cần làm rõ tiêu chí xác định “khó khăn về tài chính” do thiên tai, dịch bệnh, tình trạng khẩn cấp; bảo đảm sự thống nhất trong áp dụng giữa các địa phương. Việc xây dựng cơ chế trao đổi thông tin, chia sẻ dữ liệu giữa hệ thống trợ giúp xã hội và trợ giúp pháp lý sẽ góp phần giảm thủ tục, tránh trùng lặp và nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách trên thực tế. Hướng tới hệ thống chính sách an sinh toàn diện Có thể thấy, trong bối cảnh xã hội hiện đại với nhiều rủi ro khó lường, việc kết nối giữa trợ giúp xã hội khẩn cấp và trợ giúp pháp lý là xu hướng tất yếu. Dự thảo Luật Trợ giúp pháp lý sửa đổi, với cách tiếp cận mở rộng đối tượng theo hoàn cảnh khó khăn thực tế, được kỳ vọng sẽ góp phần hoàn thiện hệ thống chính sách an sinh theo hướng toàn diện, linh hoạt và nhân văn hơn. Không chỉ giúp người dân vượt qua giai đoạn khó khăn trước mắt, sự kết nối này còn hướng tới mục tiêu dài hạn là bảo vệ quyền lợi hợp pháp, bảo đảm công bằng xã hội và củng cố niềm tin của người dân vào pháp luật – những nền tảng quan trọng cho sự phát triển bền vững của đất nước.   Nguyễn Phan Thuỳ Linh, Phòng Quản lý trợ giúp pháp lý, Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý.