Trong chiến tranh, Việt Nam là quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi chất độc da cam/dioxin. Theo báo cáo của Hội Nạn nhân chất độc da cam/dioxin Việt Nam (2024), ước tính cả nước hiện có khoảng 4,8 triệu người bị phơi nhiễm, trong đó trên 1 triệu người là nạn nhân trực tiếp đang phải điều trị bệnh tật, suy giảm khả năng lao động và gánh chịu nhiều hệ lụy về tâm lý - xã hội. Di chứng dioxin có thể truyền sang nhiều thế hệ, gây tổn hại nghiêm trọng đến sức khỏe, tâm lý và đời sống kinh tế của gia đình nạn nhân.
Hiến pháp năm 2013 quy định: “Người có công với nước được Nhà nước ưu đãi theo quy định của pháp luật” (Điều 59) và nhấn mạnh quyền được tiếp cận pháp luật, bảo đảm công lý cho mọi công dân (Điều 16, Điều 102). Tuy nhiên, trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý (TGPL), một số bất cập chính sách đang làm hạn chế quyền được TGPL miễn phí của người nhiễm chất độc da cam hiện nay. Bảo đảm quyền được pháp luật bảo vệ và tiếp cận công lý cho nhóm đối tượng đặc thù này là trách nhiệm nhân đạo và lịch sử của Nhà nước ta. Tuy nhiên, quy định pháp luật hiện hành vẫn còn bất cập, chưa đảm bảo phổ cập tiếp cận TGPL đối với người nhiễm chất độc da cam.
Theo quy định tại Điều 7 Luật TGPL năm 2017 được sửa đổi, bổ sung bởi khoản 1 Điều 61 Luật Phòng, chống mua bán người 2024 và điểm a Khoản 6 Điều 177 Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024 quy định đối tượng thuộc diện được TGPL gồm: [1]Người có công với cách mạng; [2] Người thuộc hộ nghèo; [3] Trẻ em; [4] Người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn; [5] Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị buộc tội, bị hại, người làm chứng, người chấp hành biện pháp xử lý chuyển hướng, phạm nhân; [6] Người bị buộc tội thuộc hộ cận nghèo; [7] Nạn nhân, người đang trong quá trình xác nhận là nạn nhân, người đi cùng nạn nhân là người dưới 18 tuổi theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người; [8] Người thuộc một trong các trường hợp sau đây có khó khăn về tài chính: Cha đẻ, mẹ đẻ, vợ, chồng, con của liệt sĩ và người có công nuôi dưỡng khi liệt sĩ còn nhỏ; Người nhiễm chất độc da cam; Người cao tuổi; Người khuyết tật; Nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình; Người nhiễm HIV.
Như vậy, người nhiễm chất độc da cam được TGPL khi họ là người thuộc hộ cận nghèo hoặc đang được hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng; người có công với cách mạng, người thuộc hộ nghèo, trẻ em; người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị buộc tội, bị hại, người làm chứng, người chấp hành biện pháp xử lý chuyển hướng, phạm nhân; nạn nhân, người đang trong quá trình xác nhận là nạn nhân, người đi cùng nạn nhân là người dưới 18 tuổi theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người.
Trong thời gian qua việc cung cấp dịch vụ công thiết yếu TGPL cho người nhiễm chất độc da cam thuộc diện được TGPL đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Kết quả, từ khi triển khai Luật TGPL năm 2017 đến hết năm 2024, các tổ chức thực hiện TGPL trên toàn quốc đã thực hiện được: 1.498 lượt người nhiễm chất độc da cam có khó khăn về tài chính được TGPL miễn phí; 25.869 lượt người có công với cách mạng, trong đó có người hoạt động kháng chiến bị nhiễm chất độc da cam được TGPL miễn phí; 13.650 lượt người khuyết tật có khó khăn về tài chính, trong đó có người bị nhiễm chất độc da cam được TGPL miễn phí.
Ngoài ra, còn có nhiều người bị nhiễm chất độc da cam đồng thời thuộc các diện người được trợ giúp pháp lý khác như người nghèo, trẻ em….thì sẽ được thống kê vào diện người được TGPL khác. Qua báo cáo từ các địa phương, hoạt động kiểm tra cho thấy hầu hết vụ việc TGPL nói chung, vụ việc TGPL cho người có công với cách mạng nói riêng được đánh giá đều đạt chất lượng trở lên. Những kết quả đạt được thể hiện qua những con số cụ thể là minh chứng sinh động cho thấy chủ trương đúng đắn, kịp thời của Đảng, Nhà nước trong việc bảo đảm quyền được TGPL cho nạn nhân chất độc da cam, người có công với cách mạng, góp phần triển khai quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.
Trong bối cảnh mới của đất nước đã đặt ra các yêu cầu: (i) Thúc đẩy phát triển mạnh mẽ trợ giúp pháp lý để người dân dễ tiếp cận pháp luật theo Nghị quyết 66-NQ/TW, Bộ Chính trị về đổi mới công tác xây dựng và tổ chức thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới; (ii) “Xây dựng mạng lưới, nâng cao năng lực của hệ thống dịch vụ pháp lý, TGPL và hỗ trợ pháp lý để người dân, doanh nghiệp dễ tiếp cận pháp luật”; “Nâng cao vai trò, tính chuyên nghiệp và chất lượng TGPL, nhất là trong hoạt động tố tụng tư pháp; hiện đại hóa, tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong hệ thống TGPL; mở rộng đối tượng được TGPL phù hợp với điều kiện của đất nước” theo Nghị quyết số 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới; (iii) “Bảo đảm 100% người có công và gia đình người có công với cách mạng được chăm lo toàn diện cả vật chất và tinh thần, có mức sống từ trung bình khá trở lên so với mức sống của cộng đồng dân cư nơi cư trú” theo Nghị quyết số 42-NQ/TW về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng chính sách xã hội, đáp ứng yêu cầu sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc trong giai đoạn mới.
Bất cập của quy định hiện hành về trợ giúp pháp lý đối với người nhiễm chất độc da cam
Thứ nhất, pháp lệnh Ưu đãi người có công năm 2020 xác định trong một số trường hợp người nhiễm chất độc da cam thuộc diện người có công hoặc thân nhân người có công nhưng chính sách TGPL lại chưa tương thích với cơ chế ưu đãi đó. Việt Nam tham gia nhiều điều ước quốc tế liên quan bảo vệ người yếu thế, trong đó có: Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị (ICCPR) - quyền được xét xử công bằng; Công ước về quyền của người khuyết tật (CRPD) - quyền tiếp cận pháp luật; Các nguyên tắc Liên hợp quốc về trợ giúp pháp lý trong tư pháp hình sự (2012). Điều này đặt ra nghĩa vụ loại bỏ rào cản pháp lý đối với nhóm dễ bị tổn thương như nạn nhân da cam
Thứ hai, thủ tục chứng minh khó khăn tài chính còn phức tạp. Nhiều người cần hỗ trợ lại không thuộc hộ nghèo/cận nghèo trên giấy tờ hành chính. Trong cuộc sống, người nhiễm chất độc da cam vẫn phải chịu chi phí điều trị, phục hồi chức năng lớn, suy giảm hoặc mất sức lao động, chi phí chăm sóc thế hệ thứ hai, thứ ba bị bệnh bẩm sinh. Vì vậy, tiêu chí tài chính không phản ánh đúng nhu cầu pháp lý thực tế của nạn nhân.
Thứ ba, không bảo đảm quyền tiếp cận công lý bình đẳng. Việc giới hạn chính sách TGPL đối với người nhiễm chất độc da cam dẫn đến một bộ phận lớn người nhiễm dioxin không có điều kiện được luật sư hỗ trợ khi tham gia tố tụng; nguy cơ bị xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp.
Đề xuất hoàn thiện chính sách pháp luật
Thứ nhất, đề nghị sửa đổi, bổ sung Luật TGPL năm 2017 theo hướng người nhiễm chất độc da cam được TGPL mà không cần phải chứng minh điều kiện có khó khăn về tài chính.
Thứ hai, đơn giản hóa thủ tục và liên thông cơ sở dữ liệu: Kết nối dữ liệu giữa Bộ Nội vụ và các tổ chức thực hiện TGPL; giảm yêu cầu hồ sơ, hạn chế xác minh nhiều cấp.
Thứ ba, mở rộng hình thức và phạm vi cung cấp dịch vụ TGPL lưu động tại các vùng có nhiều nạn nhân nhiễm chất độc da cam (Quảng Trị, Huế, Đà Nẵng, Tây Ninh, …); tăng hỗ trợ tư vấn ngoài tố tụng trong các vụ việc về bảo hiểm, bồi thường, đất đai, trợ cấp…
Thứ tư, tăng cường nguồn lực và đào tạo chuyên trách; nâng cao năng lực, kỹ năng thực hiện TGPL cho người nhiễm chất độc da cam cho người thực hiện TGPL; phối hợp với Hội Nạn nhân chất độc da cam Việt Nam trong tuyên truyền và tiếp nhận yêu cầu TGPL
Người nhiễm chất độc da cam là đối tượng yếu thế đặc biệt, chịu hậu quả chiến tranh kéo dài và đa hệ. Chính sách TGPL hiện hành yêu cầu điều kiện tài chính đã trở nên không phù hợp với chủ trương nhân đạo của Đảng và Nhà nước và chưa đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người. Việc mở rộng diện được TGPL miễn phí cho người nhiễm chất độc da cam là giải pháp cấp thiết nhằm bảo đảm quyền tiếp cận công lý bình đẳng, bổ sung đồng bộ hệ thống an sinh và ưu đãi người có công của Đảng và Nhà nước ta.
Tuyết Minh
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý