Đảng và Nhà nước luôn dành sự quan tâm tới người cao tuổi, đã ban hành nhiều chính sách chăm lo đời sống người cao tuổi. Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992 và đặc biệt là Hiến pháp 2013 khẳng định
“Nhà nước tạo bình đẳng về cơ hội để công dân thụ hưởng phúc lợi xã hội, phát triển hệ thống an sinh xã hội, có chính sách trợ giúp người cao tuổi, người khuyết tật, người nghèo và người có hoàn cảnh khó khăn khác”. Điều 37 Hiến pháp 2013 đã ghi rõ:
“Người cao tuổi được Nhà nước, gia đình và xã hội tôn trọng, chăm sóc và phát huy vai trò trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”. Ngày 23/11/2009, Luật người cao tuổi được Quốc hội khóa XII, kỳ họp thứ 6 thông qua. Từ cơ sở pháp lý cao nhất này, chính sách đối với NCT đã được đề cập và cụ thể hóa trong nhiều các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan tạo ra một khuôn khổ chính sách khá toàn diện đối với NCT ở Việt Nam.
Ngày 20/6/2017, Quốc hội khóa XIV đã thông qua Luật Trợ giúp pháp lý (sửa đổi), có hiệu lực từ ngày 01/01/2018. Theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý (Luật TGPL) 2017 thì
"Người cao tuổi có hoàn cảnh khó khăn về tài chính" thuộc diện người được trợ giúp pháp lý (Điều 7 Luật TGPL). Theo quy định của Nghị định số 144/2017/NĐ-CP ngày 15/12/2017 quy định chi tiết một số điều của Luật TGPL thì điều kiện khó khăn về tài chính của người được TGPL là người thuộc hộ cận nghèo hoặc là người đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng theo quy định của pháp luật. Như vậy, NCT thuộc hộ cận nghèo hoặc là người đang hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng thì được TGPL. Ngoài ra, NCT cũng được hưởng TGPL khi thuộc một trong các trường hợp theo quy định tại Điều 7 Luật TGPL.
Ngày 21/12/2021, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 2156/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình hành động quốc gia về NCT giai đoạn 2021-2030, trong đó đảm bảo quyền TGPL cho NCT là một trong những mục tiêu quan trọng, với mục tiêu ít nhất 80% NCT có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ TGPL theo quy định của pháp luật TGPL khi có nhu cầu giai đoạn 2022-2025 và ít nhất 90% NCT có khó khăn về tài chính, bị bạo lực, bạo hành được cung cấp dịch vụ TGPL theo quy định của pháp luật TGPL khi có nhu cầu giai đoạn 2026-2030.
Bên cạnh đó, các luật khác như Bộ luật Dân sự, Luật Hôn nhân và Gia đình, Luật Phòng, chống bạo lực gia đình, Luật Bảo hiểm xã hội, Luật Khám chữa bệnh… đều có những quy định liên quan đến bảo vệ quyền của NCT.
Các văn bản nói trên tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho các tổ chức TGPL và người thực hiện TGPL kịp thời cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người cao tuổi thuộc diện được TGPL.
Nhiều trung tâm TGPL thuộc Sở Tư pháp các tỉnh, thành phố đã tăng cường tư vấn lưu động, tổ chức tuyên truyền pháp luật tại cộng đồng dân cư, câu lạc bộ NCT. Số vụ việc TGPL có người cao tuổi tham gia tăng dần hàng năm. Trong 03 năm gần đây (2023-2025), đã có hàng nghìn vụ việc liên quan đến người cao tuổi được trợ giúp. Số lượt người cao tuổi có khó khăn về tài chính được TGPL
năm 2023: 1.266 lượt người
năm 2024: 1.300 lượt người, năm 2025 đến
31/05/2025: 563 lượt người. Nhiều NCT đã nhận được sự hỗ trợ kịp thời trong các tranh chấp về thừa kế, đất đai, bạo lực gia đình, quyền nuôi cháu, cấp giấy tờ tùy thân…Ngoài ra, số liệu này mới chỉ phản ánh một phần số vụ việc TGPL cho NCT. Bởi vì ngoài trường hợp người cao tuổi có khó khăn về tài chính thì NCT trùng với diện người được TGPL khác của Điều 7 Luật TGPL cũng được TGPL.
Chất lượng vụ việc TGPL ngày càng được chú trọng. Hầu hết, các vụ việc TGPL (trong đó có vụ việc TGPL cho NCT) được đánh giá là đạt chất lượng và đạt chất lượng tốt, không có vụ việc nào bị khiếu kiện về chất lượng vụ việc TGPL. Nhiều vụ việc được đánh giá là vụ việc thành công, hiệu quả. Quan điểm bào chữa, bảo vệ của Trợ giúp viên pháp lý, luật sư thực hiện TGPL được các cơ quan tiến hành tố tụng ghi nhận, việc bào chữa cho bị cáo góp phần xét xử đảm bảo đúng người, đúng tội; quyền và lợi ích hợp pháp của người được TGPL đã được bảo vệ kịp thời, góp phần bảo đảm công bằng trước pháp luật, củng cố niềm tin vào công lý, đồng thời, góp phần quan trọng trong thực hiện khâu đột phá của cải cách tư pháp là nâng cao chất lượng tranh tụng.
Bên cạnh những kết quả đạt được, những thuận lợi trong công tác TGPL cho NCT thì vẫn còn những khó khăn, hạn chế nhất định trong công tác này, có thể kể đến như: truyền thông TGPL cho người dân nói chung và NCT ở các địa phương chưa đồng đều; vẫn còn trường hợp người dân, đặc biệt là NCT chưa biết đến quyền được TGPL miễn phí khi có vướng mắc pháp luật; một số người thực hiện TGPL chưa có nhiều kỹ năng và kinh nghiệm về giải quyết các vụ việc TGPL liên quan đến NCT; một số cấp Hội người cao tuổi chưa phát huy tối đa vai trò là cầu nối giữa các tổ chức thực hiện TGPL với NCT thuộc đối tượng được TGPL…
Để nâng cao hiệu quả hoạt động TGPL cho NCT trong bối cảnh già hóa dân số hiện nay, Bộ Tư pháp cũng như các Trung tâm Trợ giúp pháp lý địa phương cần phối hợp với Hội người cao tuổi các cấp và các cơ quan, tổ chức liên quan thực hiện một số giải pháp sau:
1. Đẩy mạnh truyền thông về các hoạt động trợ giúp pháp lý
Tiếp tục đẩy mạnh công tác truyền thông về hoạt động TGPL, về quyền được TGPL trên các phương tiện thông tin đại chúng, nhằm tăng cường khả năng tiếp cận dịch vụ TGPL cho người được TGPL, trong đó có NCT có khó khăn về tài chính với các hoạt động cụ thể như:
- Tổ chức các buổi truyền thông pháp luật thân thiện với NCT, sử dụng ngôn ngữ dễ hiểu, gần gũi.
- Hỗ trợ xây dựng các mô hình
"CLB Pháp luật cho người cao tuổi" tại địa phương. Tiếp tục nhân rộng và phát huy hiệu quả hoạt động của các Câu lạc bộ liên thế hệ tự giúp nhau. Hiện nay, cả nước có trên 7.000 Câu lạc bộ, một trong những nội dung hoạt động của Câu lạc bộ là nâng cao nhận thức, kiến thức pháp luật, bảo vệ quyền, lợi ích cho thành viên Câu lạc bộ.
- Khuyến khích sự tham gia của người trẻ (sinh viên luật, tình nguyện viên) trong việc phổ biến, hỗ trợ pháp luật cho NCT.
2. Hoàn thiện chính sách, pháp luật về trợ giúp pháp lý
Trong bối cảnh thực hiện chủ trương tinh gọn tổ chức bộ máy, bảo đảm hoạt động hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả, thực hiện tổ chức địa phương 02 cấp gắn với phân cấp, phân quyền tối đa, triệt để, Đảng và Nhà nước xác định rõ chức năng, trách nhiệm của các bộ, ngành, cơ quan ở Trung ương giữ vai trò kiến tạo, không làm công việc cụ thể, tập trung thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước. Bên cạnh đó, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 với sự phát triển như vũ bão của công nghệ, ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số, các quyết sách quan trọng được đề ra tại Nghị quyết số 57 đã tạo tiền đề sáng tạo, thúc đẩy phát triển khoa học công nghệ, chuyển đổi số trong các lĩnh vực quản lý. Do đó, đặt ra yêu cầu mới trong hoạt động TGPL được tổ chức triển khai thông qua môi trường mạng, nền tảng số. Vì vậy, đặt ra yêu cầu cần rà soát, sửa đổi Luật Người cao tuổi năm 2009, Luật TGPL 2017 để phù hợp với thực tiễn hiện nay, nhất là các vấn đề liên quan đến quyền được tiếp cận pháp lý, công nghệ và chăm sóc dài hạn. Theo đó, cần nghiên cứu sửa đổi Luật TGPL 2017, theo hướng:
(i) Mở rộng diện thụ hưởng TGPL cho toàn bộ NCT không có lương hưu, không có nguồn thu nhập ổn định. Với NCT, sức khoẻ ngày càng giảm sút, thu nhập thấp, những thay đổi trong môi trường sống đòi hỏi phải có nhiều sự chăm sóc hơn, họ ngày càng trở nên dễ bị tổn thương, vì vậy cần nhiều chính sách hỗ trợ, bảo vệ giúp họ không phải chịu những cú sốc, hoặc sự rủi ro về mặt pháp luật.
(ii) Mở rộng lĩnh vực trợ giúp pháp lý: không chỉ TGPL trong lĩnh vực dân sự, hình sự, hành chính mà mở rộng cả trong lĩnh vực thương mại, kinh tế để khuyến khích các đối tượng được TGPL làm kinh tế thoát nghèo.
(iii) Quy định thêm các hình thức TGPL phù hợp với NCT như TGPL qua điện thoại, video call, thăm hỏi định kỳ…
3. Nâng cao năng lực hệ thống trợ giúp pháp lý
- Đào tạo chuyên sâu cho đội ngũ người thực hiện TGPL về kỹ năng tiếp xúc, tư vấn và hỗ trợ NCT.
- Tăng cường phối hợp giữa Trung tâm TGPL và Hội Người cao tuổi các cấp để xác định nhu cầu, hỗ trợ đưa dịch vụ TGPL đến gần NCT hơn.
- Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, đa dạng hóa các hình thức trợ giúp pháp lý để cung cấp các hoạt động trợ giúp pháp lý thiết thực cho người cao tuổi, đặc biệt là ở vùng sâu, vùng xa.
4. Đẩy mạnh hợp tác quốc tế về trợ giúp pháp lý
Việt Nam cần đẩy mạnh hợp tác song phương và đa phương về vấn đề NCT. Tham gia sâu hơn vào mạng lưới quốc gia và khu vực về “Tuổi già khỏe mạnh” do WHO phát động, đồng thời chia sẻ mô hình với các tổ chức như Liên minh toàn cầu về người cao tuổi (HelpAge), UNECE… Tiếp tục thực hiện hiệu quả các hoạt động trợ giúp pháp lý theo các Hiệp định tương trợ tư pháp mà Việt Nam đã ký kết.
Bên cạnh đó, tiếp tục phát huy những kết quả về hợp tác với các tổ chức quốc tế để hỗ trợ tài chính, kinh nghiệm TGPL của các nước, góp phần thúc đẩy TGPL ở Việt Nam phát triển như: trao đổi kinh nghiệm với các nước như Nhật Bản (dẫn đầu về dân số già) và Hàn Quốc (đã có Mạng lưới thành phố vì người già), nhằm học hỏi mô hình thiết kế thành phố, cộng đồng thân thiện với người cao tuổi...với mục tiêu bảo đảm quyền được trợ giúp xã hội nói chung và quyền được trợ giúp pháp lý nói riêng của NCT./.