Luật Viên chức năm 2025 được ban hành trong bối cảnh nền hành chính công Việt Nam đang đứng trước yêu cầu đổi mới toàn diện, chịu tác động mạnh mẽ của chuyển đổi số quốc gia, cải cách tổ chức bộ máy và đòi hỏi ngày càng cao về chất lượng dịch vụ công. Việc giải quyết thủ tục hành chính trên môi trường số, gắn với dữ liệu dùng chung, ký số điện tử và trách nhiệm giải trình theo thời gian thực, cùng với quá trình tinh gọn các đơn vị sự nghiệp công lập, đã đặt ra yêu cầu phải cơ cấu lại đội ngũ viên chức theo hướng tinh gọn, hiệu quả và thích ứng cao hơn.
Trong khi đó, mô hình quản lý viên chức theo Luật Viên chức năm 2010, dù từng đóng vai trò quan trọng trong việc ổn định đội ngũ, đã dần bộc lộ những hạn chế. Cách tiếp cận còn nặng về ổn định, bình quân và “biên chế dài hạn” chưa tạo động lực đủ mạnh để nâng cao hiệu quả công việc, chưa gắn chặt đánh giá với kết quả thực hiện nhiệm vụ, đồng thời thiếu các cơ chế linh hoạt để thu hút, sử dụng và giữ chân nhân lực chất lượng cao. Việc quản trị nhân sự chủ yếu dựa trên thâm niên, vị trí việc làm tĩnh, chưa theo kịp yêu cầu quản lý dựa trên dữ liệu và trách nhiệm giải trình.
Xuất phát từ thực tiễn đó, Luật Viên chức năm 2025 không chỉ sửa đổi, bổ sung các quy định pháp lý đơn lẻ, mà thể hiện một sự chuyển dịch căn bản trong tư duy quản lý: từ chú trọng ổn định vị trí và thâm niên sang lấy hiệu quả công việc, năng lực thực chất và trách nhiệm cá nhân làm trung tâm. Qua đó, luật đặt nền móng cho mô hình quản trị viên chức hiện đại, trong đó viên chức được xác định rõ là chủ thể cung ứng dịch vụ công, làm việc trên cơ sở hợp đồng trách nhiệm và chịu sự đánh giá gắn với hiệu quả phục vụ xã hội.
Từ khái niệm viên chức đến cơ chế thu nhập gắn với hiệu quả công việc
Một trong những thay đổi mang tính nền tảng của Luật Viên chức năm 2025 được thể hiện ngay trong cách tiếp cận đối với khái niệm viên chức và cơ chế tiền lương. Nếu như Luật Viên chức năm 2010 xác định viên chức là người hưởng lương từ quỹ lương của đơn vị sự nghiệp công lập, thì Luật Viên chức năm 2025 đã mở rộng nguồn thu nhập của viên chức, cho phép hưởng lương từ quỹ lương của đơn vị sự nghiệp công lập và từ các nguồn thu hợp pháp khác theo quy định của pháp luật.
Quy định này tạo cơ sở pháp lý quan trọng cho việc thiết kế cơ chế tiền lương, thu nhập tăng thêm gắn với hiệu quả công việc và mức độ tự chủ tài chính của đơn vị sự nghiệp công lập. Đây là bước chuyển rõ nét từ tư duy tiền lương cào bằng sang tiếp cận đãi ngộ dựa trên năng suất, chất lượng và giá trị đóng góp thực tế của viên chức, phù hợp với yêu cầu đổi mới quản trị khu vực công.
Song song với việc mở rộng cơ chế thu nhập, Luật Viên chức năm 2025 cũng nâng cao yêu cầu về nghĩa vụ và trách nhiệm của viên chức. Bên cạnh các nghĩa vụ truyền thống về chấp hành pháp luật, kỷ luật và đạo đức nghề nghiệp, luật đã bổ sung trực tiếp nghĩa vụ trung thành với Đảng, Nhà nước; đồng thời lần đầu tiên luật hóa nghĩa vụ ứng dụng khoa học, công nghệ và chuyển đổi số trong thực hiện nhiệm vụ. Đây là những yêu cầu mang tính thời đại, phản ánh sự thay đổi căn bản trong phương thức thực thi công vụ.
Đáng chú ý, phạm vi các hành vi bị nghiêm cấm cũng được mở rộng nhằm đáp ứng yêu cầu quản lý trong bối cảnh không gian mạng phát triển mạnh. Việc bổ sung quy định cấm đăng tải, phát ngôn thông tin sai lệch gây ảnh hưởng đến uy tín của đất nước, địa phương và đơn vị công tác cho thấy pháp luật đã kịp thời điều chỉnh để bảo vệ hình ảnh và tính liêm chính của khu vực công trong môi trường số.
Mở rộng quyền nghề nghiệp của viên chức trong khuôn khổ kiểm soát liêm chính công vụ
Luật Viên chức năm 2025 đánh dấu bước đổi mới đáng kể trong việc mở rộng quyền hoạt động nghề nghiệp của viên chức. Thay vì cách tiếp cận hạn chế chặt chẽ như trước đây, luật cho phép viên chức được ký hợp đồng lao động hoặc hợp đồng dịch vụ với tổ chức khác, cũng như được góp vốn, tham gia quản lý, điều hành các tổ chức ngoài công lập trong những lĩnh vực phù hợp, nếu pháp luật chuyên ngành không cấm và không phát sinh xung đột lợi ích.
Sự thay đổi này phản ánh tư duy quản lý hiện đại, coi viên chức là nguồn lực tri thức cần được khai thác và phát huy, thay vì chỉ là đối tượng quản lý hành chính thuần túy. Tuy nhiên, việc mở rộng quyền không đồng nghĩa với buông lỏng quản lý. Luật Viên chức năm 2025 đặt các quyền này trong khuôn khổ kiểm soát chặt chẽ về liêm chính công vụ, phòng ngừa xung đột lợi ích và tuân thủ pháp luật về phòng, chống tham nhũng. Đây là sự chuyển dịch từ cách tiếp cận “cấm để phòng ngừa” sang “mở để quản lý”.
Đổi mới toàn diện quản lý viên chức: từ tuyển dụng đến trách nhiệm sau nghỉ việc
Luật Viên chức năm 2025 không chỉ điều chỉnh quyền và nghĩa vụ, mà còn tái cấu trúc toàn diện phương thức quản lý đội ngũ viên chức. Trong tuyển dụng, luật đã bổ sung cơ chế tiếp nhận không qua thi tuyển đối với chuyên gia, nhà khoa học, người có tài năng đặc biệt hoặc có kinh nghiệm phù hợp với vị trí việc làm. Điều này thể hiện sự chuyển dịch từ tư duy tuyển dụng nặng về quy trình sang ưu tiên chất lượng và hiệu quả sử dụng nhân lực.
Trong đánh giá viên chức, lần đầu tiên tiêu chí đổi mới, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm vì lợi ích chung được luật hóa. Kết quả đánh giá không còn mang tính hình thức mà trở thành căn cứ trực tiếp cho trả lương, thưởng, bố trí, sử dụng và xử lý viên chức, qua đó khắc phục căn bản tình trạng đánh giá “đều đều” kéo dài nhiều năm.
Trên cơ sở đánh giá, luật thiết lập mối liên hệ trực tiếp giữa kết quả thực hiện nhiệm vụ và việc bố trí, sử dụng hoặc cho thôi việc đối với viên chức không đáp ứng yêu cầu. Đồng thời, kỷ luật viên chức được siết chặt cả về thời hiệu và phạm vi xử lý, khắc phục những khoảng trống pháp lý từng tồn tại trong luật cũ.
Đặc biệt, Luật Viên chức năm 2025 lần đầu tiên quy định rõ trách nhiệm xử lý đối với viên chức đã nghỉ việc, nghỉ hưu, khẳng định nguyên tắc mọi vi phạm trong thời gian công tác đều phải được xem xét, xử lý. Cùng với đó, việc chuyển sang quản lý hồ sơ viên chức bằng hồ sơ điện tử và cơ sở dữ liệu quốc gia về viên chức tạo nền tảng cho mô hình quản trị nhân sự hiện đại, minh bạch và đồng bộ.
Với những đổi mới mang tính hệ thống và xuyên suốt, Luật Viên chức năm 2025 không đơn thuần là bản sửa đổi của luật cũ, mà đã thiết lập một “luật chơi mới” trong quản lý viên chức, lấy hiệu quả, trách nhiệm và giá trị phục vụ xã hội làm trung tâm. Khi chính thức có hiệu lực từ ngày 01/7/2026, luật được kỳ vọng sẽ góp phần xây dựng đội ngũ viên chức chuyên nghiệp, năng động, sáng tạo và có trách nhiệm giải trình cao, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong giai đoạn mới.
Lê Diệu Linh
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý