Chủ động thể chế hóa chủ trương lớn từ Trung ương
Ngay sau khi Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 678/QĐ-TTg và Quyết định số 749/QĐ-TTg, tỉnh Hải Dương đã khẩn trương cụ thể hóa bằng các văn bản chỉ đạo, điều hành như: Kế hoạch thực hiện Chiến lược TGPL, kế hoạch thực hiện Luật TGPL năm 2017...
UBND tỉnh chỉ đạo Sở Tư pháp làm đầu mối, phối hợp chặt chẽ với các ngành, địa phương và đơn vị liên quan tổ chức triển khai đồng bộ. Các mục tiêu, nhiệm vụ của Chiến lược và Đề án được lồng ghép vào chương trình phổ biến, giáo dục pháp luật, công tác cải cách tư pháp và bảo đảm quyền con người tại địa phương.
Từng bước kiện toàn tổ chức, chuyên nghiệp hóa đội ngũ
Công tác kiện toàn tổ chức và nhân sự của Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước tỉnh Hải Dương đang được quan tâm và từng bước hoàn thiện, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý trên địa bàn.
Theo số liệu báo cáo, tại thời điểm thực hiện Chiến lược, Trung tâm có 08 Trợ giúp viên pháp lý và 60 Cộng tác viên, trong đó có 14 luật sư. Giai đoạn triển khai Đề án (từ ngày 01/6/2015 đến 31/12/2017): tính đến năm 2017 tổng số trợ giúp viên pháp lý là 10 người và cộng tác viên: 60 người, gồm 14 Luật sư. Giai đoạn từ khi Luật TGPL năm 2017 có hiệu lực (từ năm 2018-2024), đến nay, Trung tâm có 07 Trợ giúp viên pháp lý và 04 luật sư ký hợp đồng. 01/7 Trợ giúp viên pháp lý hạng 2; 04/7 Trợ giúp viên pháp lý có trình độ thạc sỹ Luật.
Tỉnh Hải Dương đặc biệt chú trọng công tác tuyển dụng, đào tạo, bổ nhiệm và bồi dưỡng đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý nhằm đảm bảo chất lượng và chuẩn hóa năng lực, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao trong thực hiện nhiệm vụ. Từ năm 2011 đến năm 2024, địa phương đã tổ chức 07 lớp tập huấn cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn tỉnh.
Song song với đó, Hải Dương cũng tích cực phát triển mạng lưới người thực hiện trợ giúp pháp lý, với việc ký hợp đồng với 04 luật sư và có 03 tổ chức đăng ký tham gia trợ giúp pháp lý. Công tác phân công, quản lý, theo dõi và đánh giá chất lượng vụ việc được thực hiện bài bản và ngày càng chặt chẽ, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động.
So với thời điểm thực hiện Đề án đổi mới TGPL, tổng số biên chế của Trung tâm tăng 01 người (năm 2017: 16 người; năm 2024: 17 người). Số lượng người làm việc tại Chi nhánh không có sự biến động. Số lượng Trợ giúp viên pháp lý giảm 03 người do nghỉ hưu theo chế độ và chuyển công tác khác (năm 2017: 10; năm 2024: 07 Trợ giúp viên pháp lý).
Sau khi Luật Trợ giúp pháp lý 2017 có hiệu lực, Trung tâm Trợ giúp pháp lý tiếp tục duy trì tổ chức và hoạt động của 02 Chi nhánh tại 02 địa bàn xa trung tâm thành phố nhất trong tỉnh. Hoạt động của các Chi nhánh này đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận, đặc biệt trong công tác tham gia tố tụng. Hai chi nhánh đã thực hiện tốt công tác phối hợp với các cơ quan tiến hành tố tụng trên địa bàn. Sự quan tâm phối hợp và giới thiệu của các cơ quan tiến hành tố tụng đã giúp số lượng vụ việc tham gia tố tụng của các Chi nhánh tăng gấp nhiều lần so với trước khi Luật Trợ giúp pháp lý 2017 có hiệu lực, thể hiện hiệu quả rõ rệt của công tác trợ giúp pháp lý tại địa phương.
Số lượng vụ việc tăng mạnh, chất lượng ngày càng được khẳng định
Trước năm 2015, hoạt động trợ giúp pháp lý (TGPL) trong tố tụng tại Hải Dương còn ở mức khiêm tốn. Giai đoạn 2011–2014, các vụ việc chủ yếu thực hiện dưới hình thức tư vấn, số vụ tham gia tố tụng còn hạn chế và phần lớn do các luật sư cộng tác viên đảm nhiệm. Trong giai đoạn này, toàn tỉnh ghi nhận 475 vụ việc tố tụng có sự tham gia của người thực hiện TGPL.
Từ năm 2015 đến hết năm 2017 – khi Đề án đổi mới công tác TGPL triển khai– số vụ việc tố tụng đã tăng đều mỗi năm: 115 vụ (năm 2015), 133 vụ (năm 2016), 167 vụ (năm 2017). Đây là giai đoạn chuyển tiếp, đặt nền móng cho sự chuyển mình mạnh mẽ sau đó.
Từ ngày 01/01/2018, khi Luật TGPL năm 2017 có hiệu lực, hoạt động TGPL trong tố tụng bước vào giai đoạn phát triển ổn định và rõ nét. Số lượng vụ việc tăng đều qua từng năm: 189 vụ (năm 2018), 233 vụ (2019), 272 vụ (2020), 316 vụ (2021), 422 vụ (2022), cao nhất 571 vụ vào năm 2023 và 563 vụ trong năm 2024. Tổng cộng giai đoạn 2018–2024, Trung tâm đã thực hiện 2.566 vụ việc TGPL trong tố tụng, trong đó có 719 vụ được đánh giá là thực hiện thành công và hiệu quả (chiếm tỷ lệ 28%).
Đáng chú ý, tỷ lệ vụ việc do Trợ giúp viên pháp lý trực tiếp thực hiện đã có sự chuyển dịch rõ rệt. Trước năm 2018, Trợ giúp viên pháp lý chỉ đảm nhiệm 239/665 vụ việc (tương đương 36%). Tuy nhiên, trong 7 năm tiếp theo, con số này đã tăng vọt lên 2.081/2.262 vụ việc (chiếm 92%), cho thấy vai trò chủ đạo ngày càng được khẳng định. Đây cũng là kết quả của quá trình bồi dưỡng, nâng cao kỹ năng nghề nghiệp cho đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý, đặc biệt là các cán bộ trẻ mới được bổ nhiệm.
Hàng năm, Sở Tư pháp đều tổ chức đánh giá chất lượng vụ việc TGPL theo đúng quy định. Kết quả cho thấy 100% vụ việc được đánh giá đạt mức tốt và khá, không có vụ việc nào bị xếp loại trung bình hoặc không đạt. Đoàn đánh giá cũng tiến hành rút kinh nghiệm đối với các sai sót chuyên môn, góp phần hoàn thiện quy trình nghiệp vụ.
Nhiều vụ việc TGPL có tính chất phức tạp đã được xử lý thành công, nhận được đánh giá tích cực từ các cơ quan tố tụng và báo chí. Điều này không chỉ thể hiện bản lĩnh nghề nghiệp và tinh thần trách nhiệm của Trợ giúp viên pháp lý, mà còn nâng cao uy tín và vị thế của hoạt động TGPL tại địa phương.
Đẩy mạnh truyền thông, lan tỏa chính sách đến mọi người dân
Xác định truyền thông là khâu đột phá trong phổ biến chính sách TGPL, Hải Dương đã triển khai đa dạng các hình thức tuyên truyền, kết hợp linh hoạt giữa truyền thống và hiện đại. Bên cạnh các buổi truyền thông trực tiếp tại thôn, xã, địa phương còn tổ chức phát tờ rơi, tờ gấp, sổ tay pháp luật; phát thanh qua loa truyền thanh, truyền hình địa phương; đăng tải thông tin thường xuyên trên cổng thông tin điện tử và nền tảng số.
Để mở rộng độ phủ, các bảng tin, hộp tin TGPL được lắp đặt tại trụ sở UBND cấp xã, cơ quan tiến hành tố tụng, trại tạm giam, nhà tạm giữ và các đơn vị liên quan. Các tin, bài, phóng sự về TGPL được đăng tải trên báo chí, đài phát thanh và truyền hình các cấp, góp phần nâng cao nhận thức pháp luật trong cộng đồng.
Hoạt động TGPL lưu động được đẩy mạnh nhờ sự phối hợp chặt chẽ giữa Trung tâm TGPL với Phòng Tư pháp, Hội Phụ nữ, Hội Nông dân, UBND cấp xã và các đoàn thể. Giai đoạn 2011–2017, toàn tỉnh tổ chức 845 cuộc TGPL lưu động tại các xã, thôn, khu dân cư. Nội dung truyền thông luôn gắn với tư vấn pháp luật tại chỗ, phát miễn phí tờ gấp pháp luật kèm danh sách TGVPL và luật sư cộng tác viên, giúp người dân dễ dàng tiếp cận khi có nhu cầu.
Từ năm 2018, khi Luật TGPL năm 2017 có hiệu lực, hoạt động TGPL hướng về cơ sở tiếp tục được xác định là mũi nhọn, nhất là tại vùng sâu, vùng xa. Các cuộc truyền thông được tổ chức linh hoạt, sát nhu cầu, vừa tư vấn pháp luật vừa giải đáp vướng mắc ngay tại địa phương, giảm chi phí, thời gian đi lại, góp phần giữ gìn an ninh trật tự và tăng cường lòng tin của nhân dân vào chính quyền cơ sở.
Từ năm 2018 đến năm 2024, toàn tỉnh đã thực hiện 393 cuộc truyền thông về TGPL và tư vấn pháp luật tại cơ sở. Dù số lượng giảm so với giai đoạn trước, nhưng trọng tâm được chuyển mạnh sang xử lý vụ việc cụ thể, đúng theo định hướng đổi mới công tác TGPL của Chính phủ.
Hoạt động truyền thông về trợ giúp pháp lý tại Hải Dương luôn được các cấp ủy đảng, chính quyền và nhân dân ủng hộ, đánh giá cao về hiệu quả, đáp ứng được yêu cầu của tình hình chính trị và thực tiễn tại địa phương. Nhiều vướng mắc pháp luật được Trung tâm tư vấn, giải tỏa kịp thời, tại chỗ, người dân không mất chi phí, thời gian đi lại, góp phần giảm bớt các vụ tranh chấp, khiếu kiện, duy trì đoàn kết trong cộng đồng dân cư, giữ gìn trật tự an toàn xã hội, thực hiện dân chủ ở cơ sở, củng cố lòng tin của nhân dân vào chính quyền cơ sở.
Ứng dụng công nghệ, hiện đại hóa hoạt động trợ giúp pháp lý
Trung tâm TGPL tỉnh Hải Dương từng bước đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác quản lý, điều hành và xử lý vụ việc. Toàn bộ hồ sơ TGPL được cập nhật đầy đủ trên phần mềm thống kê, phục vụ hiệu quả cho công tác theo dõi, tổng hợp và báo cáo định kỳ.
Việc tin học hóa hoạt động TGPL được triển khai toàn diện từ chuyên môn, nghiệp vụ đến kế toán, văn thư. Trung tâm thường xuyên sử dụng Internet để tra cứu văn bản pháp luật, khai thác hiệu quả các nền tảng trực tuyến như website tỉnh, trang thông tin điện tử ngành Tư pháp, hộp thư điện tử đơn vị. Việc trao đổi văn bản, thông tin với các cơ quan, đơn vị chủ yếu thực hiện qua email, giúp tiết kiệm thời gian, tăng tính linh hoạt.
Trung tâm cũng đã áp dụng và duy trì hệ thống quản lý chất lượng theo tiêu chuẩn quốc gia TCVN ISO 9001:2008, qua đó chuẩn hóa quy trình nghiệp vụ và nâng cao hiệu quả xử lý công việc.
Hiện nay, Trung tâm có 02 thủ tục TGPL (yêu cầu TGPL và rút yêu cầu TGPL) được tích hợp trên dịch vụ công trực tuyến tỉnh Hải Dương, góp phần tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tiếp cận dịch vụ pháp lý.
Dù chưa xây dựng trang thông tin điện tử riêng, Trung tâm vẫn duy trì việc truyền thông thông qua cổng thông tin điện tử của Sở Tư pháp tỉnh với tần suất tối thiểu 5 tin/bài mỗi tháng, đảm bảo duy trì kênh thông tin chính thống, cập nhật thường xuyên cho người dân.
Những khó khăn và kiến nghị chính sách
Bên cạnh những kết quả đạt được, Hải Dương vẫn gặp một số khó khăn nhất định: Một là, các mục tiêu cụ thể và nhiệm vụ trong giai đoạn từ khi Luật Trợ giúp pháp lý (sửa đổi) có hiệu lực đến năm 2025 quy định trong Đề án đến nay đã không còn phù hợp với quy định của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017. Hai là, số lượng Trợ giúp viên pháp lý và luật sư hợp đồng còn ít, chưa đủ để đáp ứng nhu cầu trợ giúp tại một số địa bàn đông dân cư. Ba là, tỷ lệ vụ án có Trợ giúp viên pháp lý hoặc Luật sư cộng tác viên tham gia bào chữa, đại diện, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người thuộc diện được trợ giúp pháp lý trong các giai đoạn tố tụng còn chưa đảm bảo 100% do một số cơ quan tiến hành tố tụng chưa tích cực phối hợp, giới thiệu vụ việc có đối tượng được TGPL. Bốn là, cơ sở vật chất, trang thiết bị làm việc và kinh phí cho công tác TGPL còn thiếu thốn và hạn chế. Trung tâm TGPL chưa có trụ sở riêng, các phòng làm việc chật hẹp, đã xuống cấp, không có phòng tiếp dân và hội trường (chung trụ sở với Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Hải Dương). Trung tâm chưa được bố trí trang thiết bị để tham gia phiên tòa xét xử trực tuyến theo Thông tư liên tịch số 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCABQP-BTP. Năm là, Đề án quy định việc thực hiện chi thẩm định vụ việc tham gia tố tụng tương đương mức chi lấy ý kiến tư vấn của chuyên gia độc lập theo các văn bản hiện hành. Tuy nhiên, đến nay không có quy định về chế độ chi trả bồi dưỡng cho người thẩm định vụ việc TGPL, trong khi công việc này đòi hỏi rất nhiều thời gian, công sức và chất xám của người thẩm định.
Từ thực tiễn trên, Hải Dương kiến nghị Bộ Tư pháp và Chính phủ: Thứ nhất, đề nghị sửa đổi Đề án phù hợp với Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 và phù hợp với tình hình thực tiễn. Thứ hai, đề xuất mở rộng diện đối tượng được trợ giúp pháp lý phù hợp thực tiễn điều kiện kinh tế - xã hội trong đó có nhóm người bị buộc tội trong vụ án hình sự không đủ điều kiện thuê luật sư (quy định rõ tiêu chí không đủ điều kiện thuê luật sư). Thứ ba, đề nghị Bộ Tư pháp hướng dẫn xây dựng định mức kinh tế kỹ thuật đối với dịch vụ trợ giúp pháp lý. Thứ tư, tiếp tục tăng cường bồi dưỡng, tập huấn nâng cao trình độ, kỹ năng nghiệp vụ cho đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý. Thứ năm, tiếp tục hoàn thiện Hệ thống quản lý hoạt động TGPL đáp ứng yêu cầu thực tế, mở rộng quyền cho admin địa phương, đảm bảo sự thuận tiện, dễ sử dụng
TGPL gắn kết chính sách với cuộc sống – Vì một xã hội không ai bị bỏ lại phía sau
Từ những kết quả đạt được, có thể khẳng định rằng tỉnh Hải Dương đã nghiêm túc, chủ động và sáng tạo trong thực hiện Chiến lược và Đề án TGPL. Việc lấy người được TGPL làm trung tâm, phát triển nguồn nhân lực chuyên nghiệp, tăng cường phối hợp liên ngành và ứng dụng công nghệ thông tin là những yếu tố quyết định giúp nâng cao chất lượng và hiệu quả dịch vụ pháp lý miễn phí tại địa phương.
Trong bối cảnh hệ thống pháp luật không ngừng đổi mới và yêu cầu tiếp cận công lý của người dân ngày càng cao, Hải Dương đang từng bước khẳng định vai trò của TGPL như một thiết chế bảo vệ quyền con người, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, vì một xã hội công bằng, văn minh và không ai bị bỏ lại phía sau
[1].