Qua 08 năm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý 2017 tại tỉnh Sơn La có thể nhận thấy rõ những chuyển động quan trọng trong bảo đảm quyền tiếp cận công lý ở Sơn La. Nơi đây có hơn 1,3 triệu dân, với đa số là đồng bào dân tộc thiểu số, sinh sống rải rác trên các thung lũng, triền núi và những bản vùng cao xa trung tâm. Trong bối cảnh đó, việc tổ chức thực hiện hiệu quả chính sách trợ giúp pháp lý không chỉ là yêu cầu quản lý nhà nước, mà còn là đòi hỏi thiết thực từ đời sống nhân dân.
Tổ chức tinh gọn, huy động nguồn lực linh hoạt – chìa khóa nâng cao hiệu quả trợ giúp pháp lý tại Sơn La
Ngay sau khi Luật có hiệu lực, tỉnh ban hành Kế hoạch số 177/KH-UBND để xác định cụ thể các nội dung công việc, thời hạn, tiến độ hoàn thành và trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức có liên quan trong việc tổ chức triển khai thi hành Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017. Việc 350 đại biểu tham dự hội nghị triển khai của tỉnh quán triệt triển khai thi hành Luật và hai hội nghị của Sở quán triệt sâu rộng nội dung Luật sự tham gia của hơn 270 đại biểu đến từ các cơ quan có liên quan, toàn thể cán bộ, công chức Ngành tư pháp Sơn La, viên chức của Trung tâm TGPL nhà nước cho thấy Sơn La chọn cách đi từ “gốc”, làm cho bộ máy hiểu luật trước khi mang luật đến người dân. Cách tiếp cận này tạo ra sự ổn định lâu dài.
Trong 08 năm, tỉnh đã rà soát, giải thể hai chi nhánh và hàng trăm câu lạc bộ TGPL để tập trung nguồn lực cho hoạt động cốt lõi. Đội ngũ nhân sự tuy không nhiều, hiện tại chỉ có 15 biên chế, trong đó 06 trợ giúp viên pháp lý là lực lượng trực tiếp tham gia tố tụng, các chuyên viên được đào tạo liên tục và có lộ trình trẻ hóa đội ngũ thực hiện trợ giúp pháp lý.
Tuy nhân lực ít, nhưng những con số về vụ việc lại cho thấy sức làm việc lớn và khả năng thích ứng đáng kể của hệ thống. Trong 8 năm, Sơn La thực hiện 3.066 vụ trợ giúp pháp lý. Con số này không chỉ quan trọng ở quy mô mà quan trọng hơn ở tốc độ tăng trưởng, từ 175 vụ việc thụ lý mới năm 2018 lên 618 vụ thụ lý mới năm 2024, tức hơn gấp ba lần. Tốc độ ấy phản ánh hai chiều tác động: nhu cầu của người dân tăng lên, đồng thời hệ thống TGPL đã tiếp cận và đáp ứng được nhu cầu đó. Bên cạnh đó, Sơn La đã chủ động huy động nguồn lực xã hội tham gia trợ giúp pháp lý thông qua việc công khai, minh bạch quy trình lựa chọn luật sư ký hợp đồng thực hiện TGPL. Hiện có 15/21 luật sư trên địa bàn tỉnh tham gia TGPL với Trung tâm. Giai đoạn 2018 – 9/2025, luật sư đã thực hiện 817/1.594 vụ việc, chiếm hơn 51% tổng số vụ. Tuy nhiên, việc thu hút các tổ chức hành nghề luật sư và tổ chức tư vấn pháp luật vẫn gặp khó khăn. Đưa quyền được trợ giúp pháp lý vào đời sống cộng đồng.
Truyền thông không chỉ diễn ra trong hội trường, mà diễn ra giữa sân bản, cạnh ruộng nương, trong các buổi sinh hoạt cộng đồng. 08 năm qua, 373 đợt truyền thông được tổ chức tại 770 lượt xã, tiếp cận hơn 81.000 lượt người tại 770 xã nghèo, 835 bản đặc biệt khó khăn; gần 200 nghìn tờ gấp pháp luật được phát tận tay dân, 3.200 cuốn sổ tay TGPL được mang tới từng cụm dân cư. Hệ thống báo chí và phát thanh địa phương duy trì hơn 1.000 chuyên mục, được tiếp âm qua hệ thống Loa truyền thanh của các xã nghèo, bản đặc biệt khó khăn.
Truyền thông chính là yếu tố quyết định để TGPL đi từ “sự hiện diện của văn bản” đến “sự tồn tại trong nhận thức cộng đồng”. Khi người dân biết mình có quyền, dám hỏi, dám yêu cầu bào chữa, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp miễn phí khi bị buộc tội hoặc khi bị xâm phạm lợi ích, thì chính sách mới hoàn thành vai trò của nó. Ở Sơn La, sự chuyển biến nhận thức này đang diễn ra rõ rệt.
Phối hợp liên ngành chặt chẽ – nền tảng nâng cao hiệu quả TGPL
Sau 08 năm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, công tác phối hợp trong hoạt động TGPL tại Sơn La ngày càng đi vào nền nếp. Sở Tư pháp đã ký chương trình phối hợp với 5 sở, ngành, đoàn thể và lực lượng vũ trang, đồng thời Trung tâm TGPL Nhà nước thiết lập cơ chế phối hợp thường xuyên với Đoàn Luật sư, Hội Luật gia tỉnh, tạo mạng lưới hỗ trợ pháp lý rộng khắp từ tỉnh đến cơ sở.
Thông qua Hội đồng phối hợp liên ngành về TGPL trong hoạt động tố tụng, các cơ quan Công an, Viện Kiểm sát, Tòa án và Bộ đội Biên phòng đã thực hiện nghiêm việc giải thích, thông báo quyền được TGPL, đăng ký bào chữa và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp theo đúng trình tự, thủ tục. Tại các trụ sở tố tụng, nhà tạm giữ, thông tin TGPL được niêm yết công khai; tờ gấp pháp luật và đơn yêu cầu TGPL được phát miễn phí cho người dân.
Từ năm 2018 đến hết tháng 9/2025, Trung tâm TGPL đã tiếp nhận hơn 3.000 văn bản của các cơ quan tiến hành tố tụng để xác minh, trả lời thông tin về đối tượng TGPL, bảo đảm kịp thời, đúng quy định, góp phần nâng cao hiệu quả phối hợp trong từng giai đoạn tố tụng.
Ứng dụng công nghệ thông tin – bước chuyển trong quản lý TGPL
Song song với tăng cường phối hợp, Sơn La đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động TGPL. Từ năm 2019, Hệ thống quản lý TGPL được vận hành đồng bộ, phục vụ quản lý hồ sơ điện tử, thống kê số liệu, theo dõi tiến độ vụ việc và hỗ trợ công tác điều hành. Trong 08 năm, Trung tâm đã cập nhật hơn 3.500 vụ việc lên hệ thống, đồng thời duy trì hiệu quả việc xử lý văn bản điện tử và cung cấp thông tin TGPL trên cổng thông tin, mạng xã hội.
Tuy nhiên, quá trình chuyển đổi số vẫn gặp một số khó khăn, đặc biệt là tình trạng đường truyền chậm, gián đoạn, ảnh hưởng đến việc cập nhật dữ liệu. Đây cũng là bài toán đặt ra để Sơn La tiếp tục đầu tư hạ tầng, hướng tới TGPL hiện đại hơn trong thời gian tới.
Kết luận
Sơn La triển khai trợ giúp pháp lý theo cách lặng lẽ nhưng hiệu quả, từng người dân được tư vấn, bào chữa là minh chứng rõ nhất cho kết quả đạt được. Qua tám năm thực hiện Luật Trợ giúp pháp lý, công lý đã đến gần hơn với người dân, đặc biệt là người nghèo, người yếu thế. Người dân không chỉ biết mình có quyền được trợ giúp, mà còn biết tìm đến đúng nơi khi cần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp. Trợ giúp pháp lý vì thế đã trở thành điểm tựa pháp luật quen thuộc trong đời sống cộng đồng.
Thanh Hà
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý