Bối cảnh hình thành Hệ thống trợ giúp pháp lý toàn diện ở Nhật Bản
Năm 1952, một tổ chức mang tên Hiệp hội Trợ giúp Pháp lý Nhật Bản (Japan Legal Aid Association – JLAA) được thành lập với toàn bộ kinh phí do Liên đoàn Luật sư Nhật Bản (Japan Federation of Bar Associations – JFBA) tài trợ và bắt đầu cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý trong các vụ việc dân sự. Ban đầu, chi phí được tài trợ thông qua các khoản quyên góp; đến năm 1958, chính phủ Nhật Bản bắt đầu hỗ trợ một phần kinh phí. Đến năm 1964, các chi nhánh địa phương của JLAA được thành lập trên toàn quốc, tuy nhiên mỗi chi nhánh vẫn phụ thuộc lớn vào hội luật sư địa phương. Hệ thống trợ giúp pháp lý dân sự lần đầu tiên được công nhận hợp pháp khi Đạo luật Trợ giúp Pháp lý Dân sự được ban hành vào năm 2000.
Đối với các vụ án hình sự, việc chỉ định luật sư bào chữa cho bị cáo đã bị truy tố (bị khởi tố chính thức) được đảm bảo bởi Hiến pháp Nhật Bản. Kể từ tháng 6/2018, phạm vi các vụ việc mà luật sư do tòa chỉ định được áp dụng đã được mở rộng ra tất cả các tội danh mà nghi phạm bị tạm giam. Điều này khiến khối lượng công việc tại tòa án trở nên quá tải.
Trong bối cảnh đó, việc cải cách hệ thống tư pháp được khởi xướng với mục tiêu “xây dựng một hệ thống tư pháp dễ tiếp cận, dễ sử dụng, đúng đắn, kịp thời và đáng tin cậy” (“Cải cách Hệ thống Tư pháp”). Vào tháng 6/2001, các Khuyến nghị của Hội đồng Cải cách Hệ thống Tư pháp đã được công bố, và trong năm tiếp theo, “Kế hoạch Thúc đẩy Cải cách Hệ thống Tư pháp” – sau này trở thành những hướng dẫn cho việc cải cách – đã được ban hành. Có 03 vấn đề chính được đề cập trong kế hoạch, gồm: (i) Mở rộng trợ giúp pháp lý dân sự; (ii) Tăng số lượng điểm tiếp cận tư pháp và cung cấp thông tin pháp lý toàn diện thông qua việc thúc đẩy mạng lưới liên kết giữa các cơ quan liên quan; và (iii) Phát triển hệ thống luật sư bào chữa công cho nghi phạm và bị cáo (bằng cách thành lập một tổ chức công bằng, trung lập, được vận hành bằng ngân sách công).
Trên cơ sở Sáng kiến Hỗ trợ Pháp lý Toàn diện, Đạo luật Hỗ trợ Pháp lý Toàn diện (được phê duyệt vào ngày 26/5/2004 và ban hành vào ngày 02/6/2004). Đạo luật quy định những nguyên tắc cơ bản, trách nhiệm của chính phủ trung ương và chính quyền địa phương, quy định về tổ chức và hoạt động của Trung tâm Hỗ trợ Pháp lý Nhật Bản (Houterasu) – cơ quan nòng cốt trong hệ thống hỗ trợ pháp lý toàn diện. Hệ thống này được thiết lập để tạo điều kiện cho người dân thuận tiện trong tiếp cận tòa án và các cơ chế pháp lý khác nhằm giải quyết tranh chấp, đồng thời giúp họ dễ dàng tiếp cận dịch vụ của luật sư và các tổ chức pháp lý chuyên nghiệp, cũng như dịch vụ của các chuyên gia pháp luật khác (nghĩa là những người không phải là luật sư hoặc tổ chức pháp lý chuyên nghiệp nhưng được pháp luật cho phép thực hiện các hoạt động pháp lý thay cho người khác).
Dựa trên Luật Hỗ trợ Pháp lý Toàn diện, từ năm 2006, Nhật Bản chính thức thiết lập
Trung tâm Hỗ trợ Pháp lý Nhật Bản (Japan Legal Support Center), gọi tắt là Houterasu[1]. Mục tiêu chính của Houterasu là
"bảo đảm rằng bất kỳ ai cũng có thể tiếp cận công lý một cách công bằng, bất kể thu nhập, địa vị hay quốc tịch".
Houterasu là
một tổ chức công lập độc lập, chịu sự quản lý trực tiếp của Bộ Tư pháp, hoạt động phi lợi nhuận, không vì mục tiêu thương mại, được tài trợ hoàn toàn từ ngân sách nhà nước.
Cơ cấu tổ chức và phân cấp hoạt động:
Houterasu có mô hình tổ chức mang tính tập trung – phân quyền linh hoạt, vừa bảo đảm tính đồng bộ từ trung ương, vừa linh hoạt triển khai tại địa phương.
Trụ sở chính của Houterasu đặt tại Tokyo, điều hành chung, xây dựng chính sách, chuẩn hóa quy trình, và kiểm soát chất lượng dịch vụ trên toàn quốc.
Chi nhánh/văn phòng địa phương được thiết lập tại từng địa bàn có tòa án cấp sơ thẩm (Family & District Courts) nhằm đồng bộ hóa dịch vụ pháp lý với hệ thống xét xử, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tìm kiếm hỗ trợ tại nơi họ sinh sống hoặc làm việc.
Mỗi chi nhánh/văn phòng thường có: (i) Bộ phận tiếp nhận hồ sơ và đánh giá điều kiện tài chính; (ii) Các chuyên viên pháp lý (không phải luật sư) phụ trách tư vấn sơ bộ; (iii) Quan hệ liên kết với mạng lưới luật sư tư nhân để triển khai các vụ việc sâu hơn (có thù lao từ Houterasu hoặc từ các nguồn khác).
Các nhóm dịch vụ chính của Houterasu:
Houterasu cung cấp 5 nhóm dịch vụ cốt lõi, gồm:
(i)
Dịch vụ thông tin pháp lý: Cung cấp thông tin pháp luật cơ bản cho công dân và người nước ngoài về các lĩnh vực pháp luật thường gặp như: hôn nhân, ly hôn, thừa kế, di trú, lao động, thuế...
Dịch vụ Thông tin Đa ngôn ngữ: Năm 2013, Houterasu bắt đầu cung cấp dịch vụ thông tin đa ngôn ngữ thông qua cuộc gọi ba bên giữa người dân, phiên dịch viên và nhân viên thông tin tại các văn phòng, nhằm đáp ứng nhu cầu của người nước ngoài muốn tìm hiểu về hệ thống pháp luật và dịch vụ pháp lý tại Nhật Bản. Tính đến tháng 4 năm 2023, dịch vụ có sẵn bằng mười thứ tiếng: tiếng Anh, Trung, Hàn, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Việt Nam, Tagalog, Nepali, Thái Lan và Indonesia. Dịch vụ này hoạt động từ 9 giờ sáng đến 5 giờ chiều các ngày trong tuần.
Dịch vụ Thông tin bằng Tiếng Nhật:
- Điện thoại: Houterasu vận hành đường dây hỗ trợ, gọi là “Houterasu Support Dial,” hoạt động từ 9 giờ sáng đến 9 giờ tối các ngày trong tuần và từ 9 giờ sáng đến 5 giờ chiều vào thứ Bảy. Cước gọi tính theo mức cố định là 9,35 yên bao gồm thuế cho mỗi 3 phút từ bất cứ nơi nào ở Nhật Bản, với điều kiện người gọi sử dụng điện thoại cố định. Tại Houterasu Support Dial, các nhân viên trực tổng đài cần phải hoàn thành các khóa đào tạo nhất định để trả lời các cuộc gọi.
- Email và Trang web: Houterasu tiếp nhận các câu hỏi qua email thông qua trang web của Houterasu. Trang web cũng cung cấp phần Câu hỏi thường gặp (FAQ) có thể tìm kiếm bằng từ khóa (khoảng 5.000 câu hỏi).
- Tư vấn trực tiếp tại Văn phòng: Tất cả 50 văn phòng địa phương, 11 chi nhánh và 5 văn phòng phụ đều cung cấp dịch vụ thông tin trực tiếp.
Hiện nay, Houterasu Support Dial nhận được hơn 300.000 lượt yêu cầu qua điện thoại và email mỗi năm. Tổng số yêu cầu từ khi thành lập đã đạt mốc 5 triệu vào tháng 9 năm 2021. Tại các văn phòng, Houterasu nhận khoảng 200.000 lượt yêu cầu mỗi năm.
Để thực hiện nguyên tắc cơ bản của Hỗ trợ Pháp lý Toàn diện là “xây dựng một xã hội mà ở đó người dân trên toàn quốc có thể tiếp cận thông tin và dịch vụ cần thiết để sử dụng pháp luật trong giải quyết tranh chấp”, việc công chúng hiểu rõ chức năng và vai trò của pháp luật cũng như nâng cao năng lực sử dụng hệ thống hỗ trợ pháp lý một cách phù hợp khi đối mặt với các vấn đề pháp lý là rất quan trọng. Theo đó, Houterasu đã đẩy mạnh giáo dục pháp luật như một trong những dịch vụ thông tin kể từ năm 2010 thông qua việc tổ chức các buổi thuyết trình và hội thảo trên toàn quốc.
(ii)
Dịch vụ hỗ trợ pháp lý dân sự: Tư vấn miễn phí cho người có thu nhập thấp trong các tranh chấp dân sự.
Houterasu cung cấp hỗ trợ pháp lý dân sự cho công dân Nhật Bản và người nước ngoài cư trú hợp pháp tại Nhật, những người gặp vấn đề pháp lý nhưng không có đủ khả năng tài chính để tìm kiếm sự trợ giúp pháp lý từ các luật sư và chuyên gia hỗ trợ thủ tục tư pháp (trợ giúp pháp lý dân sự/ trợ giúp tư vấn pháp lý). Trợ giúp pháp lý dân sự áp dụng cho các vụ việc dân sự, gia đình hoặc hành chính (không bao gồm các vụ án hình sự). Để sử dụng hệ thống này, người dân cần đáp ứng các yêu cầu sau đây:
✔ Thu nhập và tài sản nằm dưới một khoản tiền nhất định.
Thu nhập: Về nguyên tắc, ngoại trừ trường hợp tranh chấp giữa vợ và chồng, việc hỗ trợ sẽ được xác định dựa trên thu nhập và tài sản bao gồm của cả hai vợ chồng. Cụ thể, thu nhập hằng tháng (1/12 thu nhập hằng năm sau khi trừ thuế bao gồm cả tiền thưởng) đối với người độc thân là từ 182.000 yên trở xuống (Từ 200.200 yên trở xuống đối với thành phố Tokyo và Osaka); gia đình hai thành viên là từ 251.000 yên trở xuống (từ 276.100 yên trở xuống đối với thành phố Tokyo và Osaka)... Nếu có các chi phí như chi phí y tế và chi phí giáo dục, số tiền tương ứng sẽ được khấu trừ. Nếu người dân đang trả tiền thuê nhà hoặc thế chấp, toàn bộ số tiền sẽ được tính thêm trong hạn mức tối đa quy định.
Tài sản: Tổng khoản tiền mặt và tiền tiết kiệm phải từ 1,8 triệu yên trở xuống đối với người độc thân; từ 2,5 triệu yên trở xuống đối với gia đình hai thành viên...
[2]
Houterasu có hệ thống phần mềm hỗ trợ tính toán, hạn chế cảm tính hoặc phân biệt đối xử.
✔ Có địa chỉ tại Nhật Bản và cư trú hợp pháp (Tuy nhiên, nếu tư cách lưu trú có vấn đề và người dân khởi kiện cơ quan hành chính giải quyết tư cách lưu trú của mình, đưa ra tòa án nơi có thể xác nhận rằng họ công nhận tư cách lưu trú của mình, thì yêu cầu này sẽ được xem là thỏa mãn ngay cả khi họ không có tư cách lưu trú, như một ngoại lệ.)
✔ Đáp ứng mục đích hỗ trợ pháp lý dân sự
Mỗi người có thể được tư vấn pháp lý miễn phí tối đa ba lần cho cùng một vụ việc. Việc tư vấn có thể được thực hiện tại văn phòng Houterasu địa phương hoặc các văn phòng của luật sư hoặc thừa phát lại tư pháp đã ký hợp đồng với Houterasu.
Nếu cần chuyển vụ việc cho các chuyên gia pháp lý (luật sư hoặc thừa phát lại tư pháp) để đại diện trong phiên tòa, hòa giải hoặc thương lượng, hoặc để chuẩn bị các tài liệu nộp lên tòa án cho việc tự bào chữa, một đánh giá sẽ được tiến hành để xác định (theo các tiêu chí để hưởng hỗ trợ pháp lý dân sự) xem vụ việc có đủ điều kiện nhận hỗ trợ tài chính dưới dạng cho vay hay không. Nếu đủ điều kiện, Houterasu sẽ ứng trước phí dịch vụ cho luật sư hoặc thừa phát lại tư pháp (“Hỗ trợ đại diện” và “Hỗ trợ soạn thảo Tài liệu,” tương ứng). Khi được chấp nhận hồ sơ xin hỗ trợ pháp lý, người nhận hỗ trợ phải đồng ý hoàn trả khoản vay này theo các khoản trả góp hàng tháng và hoàn tất trong vòng ba năm kể từ khi kết thúc vụ việc. Khoản hoàn trả này sau đó trở thành một trong những nguồn tài chính của Houterasu. Tuy nhiên, nếu hoàn cảnh tài chính của người nhận hỗ trợ không ổn định, chẳng hạn như đang nhận trợ cấp xã hội, việc hoàn trả có thể được hoãn hoặc miễn.
Điểm khác biệt của hệ thống Nhật Bản so với các nước khác là Chương trình hỗ trợ pháp lý dân sự của Nhật Bản không cung cấp hỗ trợ tài chính trực tiếp trong các vụ việc dân sự mà thay vào đó ứng trước chi phí dịch vụ pháp lý thay cho người nhận hỗ trợ để trang trải phí luật sư và các chi phí khác. Số lượng luật sư ký hợp đồng với Houterasu đã tăng hàng năm, và tính đến tháng 3 năm 2022, Houterasu có 24.056 luật sư ký hợp đồng (chiếm 56% tổng số luật sư tại Nhật Bản) và 7.525 thừa phát lại tư pháp (chiếm 32,9% tổng số thừa phát lại tại Nhật Bản).
So sánh giữa năm 2007 và 2021 cho thấy số lượng các cuộc tư vấn pháp lý sử dụng Hỗ trợ Tư vấn Pháp lý đã tăng từ 147.400 vụ vào năm 2007 lên 312.700 vụ vào năm 2021, và số vụ việc được hỗ trợ bằng Hỗ trợ Đại diện (tức là các vụ việc được đại diện bởi luật sư hoặc thừa phát lại) đã tăng từ 68.900 vụ vào năm 2007 lên 103.400 vụ vào năm 2021.
(iii)
Luật sư do Tòa án chỉ định: Đảm bảo có luật sư hỗ trợ trong các vụ việc cần thiết theo chỉ định của tòa án. Theo đó, trong các vụ việc như tố tụng hình sự, có thể cử luật sư đại diện cho bị cáo/bị hại không đủ khả năng thuê luật sư riêng nhằm giải quyết lỗ hổng pháp lý do Nhật Bản không có chế độ “luật sư công hưởng lương nhà nước”.
(iv)
Biện pháp hỗ trợ khu vực hạn chế dịch vụ pháp lý: Đưa dịch vụ pháp lý đến các vùng sâu, vùng xa hoặc khu vực khó tiếp cận thông qua các hình thức như tổ chức các buổi tư vấn lưu động tại đảo xa, vùng núi, vùng sâu vùng xa; hoặc kết hợp với công nghệ số để tư vấn từ xa (online, qua điện thoại, video call).
(v)
Dịch vụ hỗ trợ nạn nhân bị tội phạm gây tổn hại: Cung cấp tư vấn và hỗ trợ pháp lý cho nạn nhân các vụ án. Từ năm 2016, Houterasu đã mở rộng thêm các dịch vụ mới như:
- Tư vấn pháp lý cho nạn nhân thiên tai. Trong khuôn khổ dịch vụ này, Houterasu cung cấp tư vấn pháp lý miễn phí cho các nạn nhân bất kể hoàn cảnh tài chính trong vòng một năm kể từ khi xảy ra thiên tai. Các thiên tai đã được cơ quan có thẩm quyền chỉ định đủ điều kiện để hưởng dịch vụ tư vấn pháp lý miễn phí, gồm: Động đất Kumamoto năm 2016 (ngày 14/4), trận mưa lớn kéo dài từ tháng 6 đến tháng 7/2018, bão số 19 (bão Hagibis, 2019) vào ngày 10/10/2019, và trận mưa lớn tháng 7/2020.
- Hỗ trợ nạn nhân bạo lực gia đình, xâm hại trẻ em, và các tội danh đặc biệt khác…
Tuy Nhật Bản không có đội ngũ luật sư công được trả lương bởi ngân sách nhà nước, song Houterasu có thể giới thiệu luật sư làm việc trong các vụ việc cụ thể, nhận chi phí từ doanh nghiệp hoặc nguồn khác, đảm bảo quyền tiếp cận công lý cho mọi người dân. Bên cạnh đó, Houterasu có liên kết chặt chẽ với luật sư đoàn, các tổ chức phi chính phủ, viện nghiên cứu và doanh nghiệp, trong đó Houterasu là trung tâm kết nối – không trực tiếp thực hiện hết mọi dịch vụ mà huy động nguồn lực xã hội một cách hiệu quả.
SỐ LIỆU CỤ THỂ VỀ HOUTERASU (Nhật Bản)
[3]