Luật Cơ bản của Đức (Grundgesetz - GG) không quy định trực tiếp một điều khoản riêng về trợ giúp pháp lý. Tuy nhiên, nghĩa vụ của Nhà nước trong việc bảo đảm trợ giúp pháp lý được suy ra từ các nguyên tắc hiến định cơ bản, đặc biệt là nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật theo quy định tại Điều 3 GG và quyền được bảo vệ pháp lý hiệu quả trước tòa án được đảm bảo tại Điều 19 khoản 4 GG. Nhà nước có trách nhiệm bảo đảm rằng điều kiện kinh tế không trở thành rào cản khiến cá nhân không thể tiếp cận các cơ chế bảo vệ quyền của mình.
Trên cơ sở đó, hệ thống trợ giúp pháp lý ở Đức được điều chỉnh chủ yếu thông qua các đạo luật tố tụng và luật chuyên ngành. Trong đó, Luật Trợ giúp pháp lý năm 1980 (Beratungshilfegesetz - BerHG) điều chỉnh trợ giúp pháp lý ngoài tố tụng, còn chế định trợ giúp chi phí tố tụng được quy định trong Bộ luật Tố tụng dân sự (Zivilprozessordnung) và các luật tố tụng khác.
Cơ cấu tổ chức và chủ thể cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý
Hệ thống trợ giúp pháp lý ở Đức không được tổ chức theo mô hình hành chính tập trung với một cơ quan chuyên trách duy nhất, mà được thiết kế theo mô hình phân tán và đa tầng, trong đó các chức năng lập pháp, quản lý, triển khai và hỗ trợ được phân bổ cho nhiều chủ thể khác nhau. Cách tổ chức này phản ánh rõ quan điểm của Đức coi trợ giúp pháp lý là một bộ phận cấu thành của hệ thống tư pháp và thị trường dịch vụ pháp lý, chứ không phải một dịch vụ công thuần túy do Nhà nước trực tiếp cung cấp.
Trong mô hình này, Nhà nước giữ vai trò định hướng và bảo đảm điều kiện thực thi. Trước hết, Nhà nước ban hành khung pháp lý điều chỉnh trợ giúp pháp lý thông qua các đạo luật như Luật Trợ giúp tư vấn năm 1980, các quy định về trợ giúp chi phí tố tụng trong Bộ luật Tố tụng dân sự và các văn bản khác có liên quan. Đồng thời, Nhà nước bảo đảm nguồn ngân sách để chi trả chi phí trợ giúp pháp lý và thiết lập các cơ chế giám sát nhằm bảo đảm việc sử dụng ngân sách công đúng mục đích, tránh lạm dụng.
Tòa án là chủ thể giữ vai trò trung tâm trong việc vận hành hệ thống trợ giúp pháp lý. Trong lĩnh vực trợ giúp chi phí tố tụng, tòa án có thẩm quyền tiếp nhận, xem xét và quyết định việc cấp trợ giúp pháp lý trên cơ sở đánh giá điều kiện kinh tế của đương sự cũng như triển vọng pháp lý của vụ việc. Thông qua hoạt động xét duyệt này, tòa án thực hiện chức năng “sàng lọc”, bảo đảm rằng trợ giúp pháp lý chỉ được cấp cho những trường hợp thực sự cần thiết và có cơ sở pháp lý hợp lý. Trong lĩnh vực hình sự, tòa án cũng là chủ thể quyết định việc chỉ định luật sư trong các trường hợp bào chữa bắt buộc, qua đó bảo đảm quyền bào chữa và tính công bằng của tố tụng.
Bên cạnh Nhà nước và tòa án, luật sư là lực lượng trực tiếp cung ứng dịch vụ trợ giúp pháp lý. Luật sư tham gia trợ giúp pháp lý ở Đức hành nghề với tư cách độc lập, chịu sự quản lý nghề nghiệp của các Đoàn luật sư, và tuân thủ các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp chung. Trong trợ giúp pháp lý ngoài tố tụng, luật sư là chủ thể chính cung cấp dịch vụ tư vấn pháp luật cho người được trợ giúp. Pháp luật Đức đồng thời cho phép một số chủ thể hành nghề chuyên môn khác, như chuyên gia tư vấn thuế, kiểm toán viên hoặc chuyên gia tư vấn hưu trí, tham gia cung cấp trợ giúp tư vấn pháp lý trong phạm vi nghề nghiệp của họ
[1].
Ngoài các chủ thể nêu trên, hệ thống trợ giúp pháp lý ở Đức còn được bổ trợ bởi các cơ chế mang tính thị trường và xã hội, tiêu biểu là hệ thống bảo hiểm pháp luật (Rechtsschutzversicherung). Đây là sản phẩm của các công ty bảo hiểm tư nhân, nhưng có tác động xã hội sâu rộng. Khi xảy ra tranh chấp, công ty bảo hiểm chi trả chi phí luật sư, án phí, phí giám định, thậm chí cả chi phí của phía đối phương trong trường hợp người tham gia bảo hiểm thua kiện. Hệ thống này giúp người dân chủ động dự phòng chi phí pháp lý, giảm phụ thuộc vào nguồn trợ giúp công, đồng thời khuyến khích thói quen tuân thủ pháp luật và văn hóa pháp lý trong xã hội.
Từ mô hình tổ chức và vận hành nêu trên, có thể khẳng định rằng trợ giúp pháp lý ở Đức là một hệ thống pháp lý đa tầng, kết hợp giữa Nhà nước, tổ chức nghề nghiệp, xã hội và thị trường. Nhà nước giữ vai trò định hướng, bảo đảm ngân sách và giám sát; tòa án và giới luật sư là các chủ thể trực tiếp triển khai; trong khi các cơ chế thị trường như bảo hiểm pháp luật và các hình thức hỗ trợ xã hội khác đóng vai trò bổ trợ, chia sẻ gánh nặng tài chính và mở rộng phạm vi tiếp cận. Mô hình này không chỉ góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách công, mà còn khuyến khích người dân nâng cao hiểu biết pháp luật và chủ động bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, qua đó củng cố nền tảng xã hội của Nhà nước pháp quyền.
Đối tượng được hưởng trợ giúp pháp lý
Pháp luật Đức không xác định đối tượng được hưởng trợ giúp pháp lý theo danh sách các nhóm xã hội cố định, mà dựa trên nhu cầu bảo đảm quyền tiếp cận công lý trong từng bối cảnh pháp lý cụ thể.
Đối với trợ giúp pháp lý ngoài tố tụng, Luật Trợ giúp tư vấn năm 1980 quy định cá nhân được hưởng trợ giúp khi không có khả năng tài chính để tự chi trả chi phí tư vấn pháp luật và không thể tiếp cận các hình thức hỗ trợ pháp lý khác một cách hợp lý. Đối tượng được hưởng trợ giúp pháp lý trong trường hợp này không bị giới hạn bởi quốc tịch; công dân Đức, người nước ngoài cư trú hợp pháp và người không quốc tịch đều có thể yêu cầu hưởng trợ giúp trong phạm vi luật định. Trường hợp người yêu cầu không có nơi cư trú thường xuyên tại Đức, thẩm quyền tiếp nhận đơn được xác định theo nơi phát sinh nhu cầu trợ giúp pháp lý
[2].
Trong các vụ việc dân sự, hành chính, lao động và xã hội đã được đưa ra tòa án, đối tượng được hưởng trợ giúp pháp lý được xác định theo chế định trợ giúp chi phí tố tụng. Theo đó, cá nhân tham gia tố tụng có thể được hưởng trợ giúp khi không đủ khả năng tài chính để chi trả án phí và chi phí luật sư, đồng thời yêu cầu khởi kiện hoặc việc bào chữa có cơ sở pháp lý nhất định và không mang tính lạm dụng. Việc xác định đối tượng trong trường hợp này luôn gắn với sự đánh giá của tòa án về hoàn cảnh kinh tế và triển vọng pháp lý của vụ việc.
Trong lĩnh vực hình sự, pháp luật Đức không áp dụng tiêu chí điều kiện kinh tế để xác định đối tượng được hưởng trợ giúp pháp lý, mà Bộ luật Tố tụng hình sự Đức (Strafprozessordnung - StPO) thiết lập chế định bào chữa bắt buộc. Theo đó, bị can hoặc bị cáo trở thành đối tượng được Nhà nước chỉ định luật sư trong các trường hợp luật định, nhằm bảo đảm quyền bào chữa và yêu cầu xét xử công bằng.
Lĩnh vực trợ giúp pháp lý
Trợ giúp pháp lý trong lĩnh vực dân sự ở Đức được tổ chức dựa trên hai cơ chế trụ cột là Trợ giúp tư vấn pháp lý ban đầu ngoài tố tụng (Beratungshilfe) và trợ giúp chi phí tố tụng (Prozesskostenhilfe). Cơ chế “trợ giúp tư vấn pháp lý ban đầu ngoài tố tụng” được thiết kế để bảo đảm người dân có thể tiếp cận tư vấn pháp lý sớm, ngay cả khi chưa khởi kiện. Đối tượng là những người có thu nhập thấp hoặc đang trong hoàn cảnh đặc biệt khó khăn. Họ chỉ phải nộp một khoản lệ phí tượng trưng 15 euro, phần chi phí còn lại do ngân sách nhà nước chi trả trực tiếp cho luật sư hành nghề đã được tòa án công nhận.
Cơ chế thứ hai là “trợ giúp chi phí tố tụng” được áp dụng khi vụ việc đã được đưa ra tòa. Đương sự có thể nộp đơn đề nghị tại tòa án nơi thụ lý vụ việc. Tòa sẽ xem xét hai tiêu chí: khả năng tài chính và triển vọng thành công của vụ kiện. Nếu đủ điều kiện, Nhà nước sẽ thanh toán một phần hoặc toàn bộ chi phí tố tụng, bao gồm thù lao luật sư, án phí, chi phí giám định, nhân chứng và các chi phí pháp lý khác. Nếu người được hưởng trợ giúp pháp lý cải thiện tình hình tài chính sau khi kết thúc vụ kiện, họ có thể được yêu cầu hoàn trả dần kinh phí cho Nhà nước.
Trong lĩnh vực hình sự, tòa án có nghĩa vụ chỉ định luật sư bào chữa nếu vụ án có thể dẫn tới hình phạt nặng, người bị buộc tội bị tạm giam, hoặc khi người đó không đủ khả năng tự bảo vệ quyền lợi của mình. Luật sư được chỉ định sẽ tham gia ngay từ giai đoạn điều tra, giám sát quá trình hỏi cung và thu thập chứng cứ để bảo đảm tính hợp pháp và công bằng của thủ tục. Kinh phí bào chữa do Nhà nước chi trả trước; trong trường hợp người bị kết án có khả năng tài chính, họ có thể được yêu cầu hoàn trả sau khi bản án có hiệu lực. Cơ chế này được coi là một trong những bảo đảm căn bản của quyền con người trong tố tụng hình sự Đức, và là yếu tố then chốt giúp hệ thống tư pháp duy trì tính độc lập, minh bạch và nhân đạo.