Kể từ khi trường hợp nhiễm vi rút gây hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải ở người (HIV) đầu tiên được phát hiện tại Thành phố Hồ Chí Minh vào năm 1990 , sau 35 năm, công tác phòng, chống HIV/AIDS luôn nhận được sự quan tâm chỉ đạo của lãnh đạo Đảng và Nhà nước, sự vào cuộc tích cực của các Bộ, ban, ngành, đoàn thể Trung ương, các địa phương, sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế. Hệ thống pháp luật về phòng, chống HIV/AIDS ngày càng hoàn thiện với nhiều văn bản quy phạm pháp luật từ Luật, Nghị định đến Thông tư, khẳng định nguyên tắc đối xử bình đẳng, không kỳ thị, phân biệt đối xử đối với người nhiễm HIV. Có thể kể đến như Luật Phòng, chống nhiễm vi rút gây hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải ở người (HIV/AIDS) năm 2006, sửa đổi, bổ sung năm 2020; Bộ luật Lao động năm 2019 (khoản 8 Điều 3); Bộ luật Hình sự năm 2015 (Điều 148); Nghị định số 117/2020/NĐ-CP ngày 28/9/2020 về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực y tế; Thông tư số 04/2023/TT-BYT ngày 28/02/2023 của Bộ Y tế hướng dẫn việc thông báo kết quả xét nghiệm HIV dương tính và tiếp cận thông tin của người nhiễm HIV… Đặc biệt, Luật Trợ giúp pháp lý (TGPL) năm 2017 cũng đã cụ thể hóa chính sách nhân văn này khi quy định người nhiễm HIV có khó khăn về tài chính thuộc một trong các nhóm người được TGPL, góp phần bảo đảm quyền tiếp cận công lý và hỗ trợ họ vượt qua các rào cản pháp lý trong cuộc sống.
Tuyên truyền, phổ biến kiến thức pháp luật về phòng, chống HIV/AIDS cho người dân (nguồn: vietnamplus)
Quy định của pháp luật về trợ giúp pháp lý cho người nhiễm HIV
Ngày 12/7/2206, Quốc hội ban hành Luật TGPL năm 2006, khoản 3 Điều 10 Luật TGPL năm 2006 quy định “Người già cô đơn, người tàn tật và trẻ em không nơi nương tựa”. Điều 2 Nghị định số 07/2007/NĐ-CP ngày 12/01/2007 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý (sau đây gọi tắt là Nghị định số 07/2007/NĐ-CP), khoản 1 Điều 1 Nghị định số 14/2013/NĐ-CP ngày 05/02/2013 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 07/2007/NĐ-CP đã quy định người nhiễm HIV không nơi nương tựa là một trong những nhóm chủ thể được xét là người tàn tật không nơi nương tựa và thuộc diện được TGPL. Ngoài ra, những người nhiễm HIV nếu đồng thời thuộc các nhóm đối tượng được trợ giúp pháp lý khác theo quy định—như người nghèo, người dân tộc thiểu số sinh sống tại vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn—cũng được thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý miễn phí.
Ngày 20/6/2017, Quốc hội đã thông qua Luật TGPL số 11/2017/QH14, có hiệu lực từ ngày 01/01/2018. Luật này đã đánh dấu bước tiến quan trọng khi mở rộng người được TGPL từ 06 nhóm đối tượng theo Luật năm 2006 lên 14 nhóm đối tượng, thể hiện rõ chính sách nhân văn và sự quan tâm sâu sắc của Đảng, Nhà nước đối với những người yếu thế, dễ bị tổn thương, qua đó góp phần bảo đảm quyền tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật. Theo Luật TGPL năm 2017, người nhiễm HIV có khó khăn về tài chính thuộc diện được thụ hưởng TGPL miễn phí, bao gồm người nhiễm HIV thuộc hộ cận nghèo hoặc đang hưởng trợ cấp xã hội hằng tháng theo quy định. Bên cạnh đó, những trường hợp như người nhiễm HIV thuộc hộ nghèo, trẻ em nhiễm HIV, người nhiễm HIV là người dân tộc thiểu số cư trú tại vùng có điều kiện kinh tế – xã hội đặc biệt khó khăn hoặc thuộc các nhóm đối tượng được TGPL khác theo Điều 7 của Luật cũng đều được bảo đảm quyền tiếp cận dịch vụ này mà không phải chi trả bất kỳ lợi ích vật chất nào.
Kết quả thực hiện TGPL cho người nhiễm HIV
Kể từ khi Luật TGPL năm 2006 có hiệu lực thi hành, do người nhiễm HIV chưa được thống kê thành đối tượng TGPL độc lập mà được thống kê cùng các nhóm đối tượng khác nên không có số liệu tổng hợp về dịch vụ cung cấp cho nhóm này. Tuy nhiên, theo Báo cáo số 158/BC-BTP của Bộ Tư pháp về tổng kết 08 năm thi hành Luật TGPL (từ 01/01/2007 đến hết tháng 12/2014), các tổ chức TGPL đã thực hiện dịch vụ cho 540 lượt người nhiễm HIV không nơi nương tựa trên phạm vi cả nước. Từ khi Luật TGPL năm 2017 có hiệu lực đến hết năm 2024, thống kê riêng cho thấy có khoảng 300 lượt người nhiễm HIV có khó khăn về tài chính đã được TGPL. Cần lưu ý rằng, số liệu này chỉ phản ánh các trường hợp được thống kê riêng; người nhiễm HIV có thể đồng thời thuộc các diện được TGPL khác (như hộ nghèo, trẻ em, người dân tộc thiểu số...), do đó khi được TGPL sẽ được thống kê chung vào các diện tương ứng.
Về chất lượng dịch vụ, các Trung tâm TGPL Nhà nước luôn chú trọng cử người thực hiện TGPL có kiến thức, kinh nghiệm, và am hiểu tâm lý của người nhiễm HIV. Nhiều vụ việc đã mang lại hiệu quả rõ rệt cho người được TGPL, bao gồm giảm hình phạt hoặc tăng mức bồi thường, hay chuyển tội danh nhẹ hơn trong các vụ án hình sự, dân sự, hành chính. Thông qua các hoạt động này, TGPL đã bảo vệ hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của người nhiễm HIV, góp phần thiết thực vào việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý.
Để bảo đảm người dân nói chung và người nhiễm HIV thuộc diện được trợ giúp pháp lý nói riêng tiếp cận hiệu quả dịch vụ trợ giúp pháp lý, các cơ quan trung ương và địa phương đã đẩy mạnh công tác truyền thông bằng nhiều hình thức đa dạng. Hoạt động truyền thông được triển khai qua các lớp tập huấn, hội nghị, hội thảo; biên soạn và phát hành tờ rơi, tờ gấp, cẩm nang; công bố thông tin qua đường dây nóng và các phương tiện truyền thông đại chúng; niêm yết bảng tin tại trụ sở cơ quan, nhà tạm giữ, tạm giam; xây dựng thông điệp, tiểu phẩm, phóng sự phát trên phát thanh – truyền hình; và đăng tải danh sách tổ chức, người thực hiện TGPL cùng các tin bài, video trên nền tảng số. Nhìn chung, các hoạt động truyền thông đa dạng này đều hướng tới một mục tiêu kép: giúp người được TGPL nói chung, và người nhiễm HIV nói riêng, hiểu rõ quyền lợi của mình và nắm vững các cách thức liên hệ để tiếp cận dịch vụ TGPL miễn phí. Từ đó, khi phát sinh vướng mắc pháp luật, họ có thể chủ động yêu cầu tư vấn, bào chữa, bảo vệ quyền lợi trong tố tụng hoặc đại diện ngoài tố tụng trước các cơ quan nhà nước, qua đó hiện thực hóa quyền tiếp cận công lý của mình.
Một số vấn đề trao đổi, thảo luận về chính sách TGPL cho người nhiễm HIV
Trong quá trình thảo luận về chính sách TGPL đối với người nhiễm HIV, nhiều ý kiến đề xuất mở rộng diện thụ hưởng theo hướng mọi người nhiễm HIV đều được TGPL miễn phí mà không phụ thuộc vào điều kiện khó khăn về tài chính. Quan điểm này xuất phát từ thực tế cho rằng người nhiễm HIV vẫn là nhóm dễ bị kỳ thị, phân biệt đối xử trong đời sống xã hội; việc được hỗ trợ về mặt pháp lý không chỉ giúp họ bảo vệ quyền lợi mà còn góp phần bảo đảm các giá trị nhân đạo trong công tác phòng, chống HIV/AIDS.
Tuy nhiên, cũng có nhiều ý kiến phân tích rằng chính sách hiện hành – việc quy định TGPL miễn phí đối với người nhiễm HIV có khó khăn về tài chính được xây dựng trên cơ sở bảo đảm tính khả thi, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước. Mặt khác, người nhiễm HIV vẫn có thể được TGPL mà không phải đáp ứng điều kiện kép có khó khăn về tài chính nếu đồng thời thuộc diện được TGPL theo quy định của pháp luật (như trẻ em, người thuộc hộ nghèo, người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn,…)
Chính sách TGPL dành cho người nhiễm HIV đã có những bước tiến đáng kể từ việc gián tiếp công nhận trong các văn bản dưới luật, đến việc luật hóa cụ thể tại Luật TGPL năm 2017, thể hiện rõ tính nhân văn sâu sắc và sự quan tâm của Đảng và Nhà nước đối với nhóm đối tượng dễ bị tổn thương này. Kết quả thực tiễn đã cho thấy việc thực hiện vụ việc TGPL, cùng với công tác truyền thông tích cực, đã và đang bảo vệ hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của người nhiễm HIV. Đây là đóng góp thiết thực vào việc xóa bỏ rào cản pháp lý, giảm thiểu sự kỳ thị và củng cố vững chắc nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật, qua đó góp phần xây dựng một Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa nhân ái và công bằng./.
Nguyễn Phan Thuỳ Linh, Phòng Quản lý trợ giúp pháp lý,
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý